Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand , in enige vorm of op enige wijze,  zonder voorafgaande  schriftelijke toestemming van de uitgever. 

FACT-grafiek,
blauwdruk van de menselijke geest 

Wouter de Boever 

        de-boeien.webnode.nl/FACT-therapie 

        Sorteren7@gmail.com 

3

Met dank aan...

.... al degenen die de tijd hebben genomen om het oorspronkelijke manuscript kritisch onder de loep te nemen en van commentaar te voorzien, in het bijzonder:

Nel Berkhoudt  

Josine Cats

Yvonne van Driel

Marli Falize

Jeroen van der Meer

Rick Schuwer

Chris Willem Slager

en al degenen die op andere manieren hebben geholpen om de realisatie van dit boek mogelijk te maken.

Met speciale dank aan Prof.dr J.C.M. Willems voor het schrijven voor het voorwoord.

4

Inhoud lijst 

 Inhoud

Voorwoord door Prof. dr. J.C.M. Willems                                                        9

Inleiding                                                                                                                        16

1. Een verdwaalde psychosociale cultuur                                                      22

Wat is normaal?                                                                                                          22

Ontspoord                                                                                                                    26

De noodzaak antwoorden te vinden                                                                       30

2. Wetenschap of wetenswaardigheidjes?                                                    33

Krokodillen versus goden                                                                                         33

In slaap gesukkeld                                                                                                      35

De grootste gemene deler                                                                                        37

Het ontbreken van een raamwerk                                                                          41

3. Psychische problematiek                                                                               45

Psychische problemen en de praktijk                                                                   45

Agressie                                                                                                                      46

Depressie                                                                                                                    48

Schizofrenie                                                                                                               63

Suïcide                                                                                                                        64

5
 

4. Baanbrekers                                                                                                       67

Hersenen en genen veranderen                                                                            67

Invloeden tijdens de zwangerschap                                                                     70

Spiegelneuronen                                                                                                      72

Hechting                                                                                                                    74

Kindermishandeling                                                                                                81

Doorgeefproces                                                                                                        88

Maatschappij, hulpverlening en onderwijs                                                        97

Preventie                                                                                                                   102

Eenzijdige intelligentie                                                                                          105
 

5. Een goede psychotherapeut                                                                        116

Welke therapie en welke therapeut?                                                                   117

IJkpunt en wegwijzers                                                                                           120

6. FACT-grafiek van de menselijke geest                                                    126

Het buisprincipe                                                                                                      126

Grenzen                                                                                                                     128

De FACT-grafiek                                                                                                      129

Het basisgebied                                                                                                       135

De veiligheidslijnen                                                                                                137

Het gevarengebied                                                                                                 142

Buiten de veiligheidslijnen naar boven                                                              142

Buiten de veiligheidslijnen naar beneden                                                          145

6

Heen en weer schietend tussen de grenslijnen                                                146

Voorbij de grenslijn                                                                                                148

Psychocalyps                                                                                                            152

Verspringing                                                                                                            155

Religiocalyps                                                                                                            156

7. Meerdere basislijnen                                                                                     160

Met zeven lijnen in het basisgebied                                                                    164

Zeven lijnen in beweging                                                                                      168

Weer uit het basisgebied                                                                                       171

Terug naar de basis                                                                                                172

8. Ankerpunten van het basisgebied                                                          174

Eigenwaarde en zingeving                                                                                   174

Een gezonde eigenwaarde                                                                                    174

Zingeving of religie                                                                                                176

Ontelbare 'karakter' mogelijkheden                                                                   177

De echte heilige graal?                                                                                          179

De theologische leer                                                                                              179

De psychologische leer                                                                                         183

De sociale leer                                                                                                        184

Nawoord                                                                                                                  187

7

FACT-therapie                                                                                                       188

Andere werken van de schrijvers                                                                      191

Literatuurlijst                                                                                                       193

Lijst van figuren

Figuur 1: Basis van de FACT-grafiek                                                               134
 

Figuur 2: Schommelend in het basisgebied                                                  136

Figuur 3: Een golfbeweging rond het basisgebied                                      138

Figuur 4: Schommelend in het veiligheidsgebied                                       141

Figuur 5: Schommelend in het gevarengebied                                            143

Figuur 6: Heen en weer schietend tussen de grenslijnen                         147

Figuur 7: Over de bovenste kritieke grens heen                                         149

Figuur 8: Over de onderste kritieke grens heen                                         151                 
 

Figuur 9:  Zeven lijnen in beweging                                                               169

**********************

FACT-GRAFIEK -- blauwdruk van de menselijke geest.   Lezen per dag 5 of 10 bladzijden en  stop en peinzend a.u.b.   Die volgende dag 5 of 10 bladzijden en  stop en peinzend. 21 of  42 dagen lang. A.U.B..

En nauw toch nu keer. a.u.b.

En vervulling 😃 en ..... blij en .... praten met  o.a.  mensen, rabbi, priester, ds,  pastoor, politie,  et cetera. over en lezen en ....
 

Matig 😐

Teleurgesteld 🤔
********************* 

 FACT-GRAFIEK 
blauwdruk van de menselijke geest. 

Voorwoord

Door Prof.dr. J.C.M. Willems

In deze tijd lijken velen op zoek naar een moreel kompas en naar moreel en politiek leiderschap. Waarden en normen, prima! Maar welke waarden en normen? En welke intellectuele en politieke leiders geven het goede voorbeeld, stellen grenzen en gaan ons vóór in plaats van lippendienst te bewijzen aan wat zonder diepere inhoud al snel wordt weggewuifd als waan van de dag. Dit boek wijst door het presenteren van een 'blauwdruk van de menselijke geest' een belangrijke weg uit de huidige onzekerheid en verwarring. Het houdt ons daarbij niet alleen een spiegel voor, maar geeft uitleg over wat ons (gevoels)leven gezond of juist ziek maakt. Het doet dat op een wijze die niet alleen onze zelfkennis en het begrijpen van onze medemens vergroot, maar die bovendien houvast biedt om de situatie van de geestelijke gezondheid - en daarmee van de mensenrechten dichtbij en veraf-ingrijpend te kunnen verbeteren.

In 1948 nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aan. In 30 artikelen worden daarin de lessen samengevat
 

9

van de collectieve geschiedenis van de mensheid. De 3 slot-bepalingen zeggen dat ieder recht heeft op een nationale en internationale orde waarin de mensenrechten volledig kunnen worden verwezenlijkt; dat ieder mens plichten heeft jegens de gemeenschap, zonder welke hij of zij zich niet kan ontplooien; en dat niemand de mensenrechten mag misbruiken door anderen hun rechten - en daarmee hun ontplooiing als mens, als persoon en (wereld)burger - te ontzeggen. Op basis daarvan zijn diverse verdragen gesloten, zodat rechten en plichten bindend konden worden vastgelegd en in de nationale rechtsorde van elk land uitgewerkt en toegepast. In 1989 leidde dat tot het aannemen van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind, dat inmiddels door alle landen van de wereld is ondertekend en nog slechts door twee staten moet worden bekrachtigd (de VS en Somalië). De Bijbel en andere heilige boeken kunnen de maatlat hoger leggen, maar niemand mag heilige of profane - teksten misbruiken om haat te zaaien of op te roepen tot een nationale of internationale orde die de maatlat lager legt dan de rechten en plichten van de mensenrechten doen. Dat is de collectieve afspraak, het universele maatschappelijke contract van de mensenrechten. De mensen- rechten zijn als het ware onze collectieve catechismus - a common standard of achievement in die zin dat zij behalve

10

een moreel ook een bindend politiek en juridisch kompas bieden. Welke richting wijst dit kompas? En wat is de bijdrage van het boek dat u nu in handen houdt, om ons allen wat zelfverzekerder en moediger in die richting te laten bewegen?

Laat ik vooropstellen dat het met onze lichamelijke-en-geestelijke gezondheid slechter is gesteld dan velen denken. Volgens de ACE studie (zie www.acestudy.org, 'The origins of addiction';en www.cdc.gov/nccdphp/ace/findings.htm) heeft in de VS bijna tweederde van de volwassenen één of meer ernstige negatieve jeugdervaringen meegemaakt: kinder- mishandeling, een dysfunctioneel gezin of andere traumatiserende gezinsomstandigheden. Meer dan één vijfde van de volwassenen zelfs drie of meer. Deze verhogen het risico op onder andere overgewicht, alcoholmisbruik, roken, COPD (bronchitis en longemfyseem), depressie, drugsgebruik, hart- en leveraandoeningen, gewelddadige partnerrelaties, SOA's, zelfmoordpogingen en ongewenste zwangerschappen. Op de dag dat ik dit schrijf, bericht www.nu.nl over een rapport van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Volgens het RIVM moet Nederland meer doen aan ziektepreventie en wordt de levensverwachting bedreigd door overgewicht, roken en overmatig drankgebruik.

11

In het licht van de ACE-studie zijn artsen druk doende de rook te blussen, niet het vuur. Zij behandelen ziektes zonder zich te bekommeren om de mogelijke oorzaken in de

levensgeschiedenis van hun patiënten. Sterker nog, kinder- mishandeling staat niet eens op het verplichte curriculum van onze medische faculteiten. Niet alleen volwassen patiënten worden niet adequaat geholpen, maar nú mishandelde kinderen worden niet gesignaleerd - zelfs niet als je bont en blauw in het ziekenhuis belanden. Aldus dragen artsen bij aan het van generatie op generatie doorgeven en doorgaan van ziekte, lijden en geweld. En dit is nog maar één voorbeeld van ons falen te doen wat de mensenrechten ons opdragen te doen.

Kindermishandeling is het blootstellen van kinderen ouders die niet relatie- en opvoeding bekwaam zijn. Kindermishandeling is met andere woorden het niet naleven door ons allemaal,  zonder opvoeding en dus op ouders die geestelijk gezond van het recht van kinderen op een zijn, dan wel op geestelijk gezonde pleegouders. Dat betekent dat om te beginnen de mensenrechten van aanstaand en prille ouders op voorbereiding op en toerusting tot ouderschap niet zijn nageleefd.
 

12

Het kompas van de mensenrechten lijkt hier volledig zoek. Wat willen de mensenrechten?

Mensenrechten roepen ons op individueel en collectief - te investeren in de bestrijding van drie vormen van armoede. Fysieke armoede: honger, economische uitbuiting en uitsluiting. Geestelijke armoede: onwetendheid, bijgeloof, slecht onderwijs. En emotionele armoede: slechte geestelijke gezondheid, vooroordelen, geweld, angsten, criminaliteit, kin- dermishandeling, chronische ruzies en relatieconflicten, dierenmishandeling, verslavingen, vul maar aan. Met name kinderrechten (de mensenrechten in het Verdrag inzake de Rechten van het Kind) spitsen dit toe op psycho-educatie en mensenrechten-educatie, op de bevordering van relatie- en opvoeding bekwaamheid, van democratische gezindheid en wereldburger zijn, en op de verbetering van allerlei voorzieningen, met name van geestelijke gezondheidszorg, ouder- en kindzorg, jeugdgezondheidszorg, kinderopvang, onderwijs, jeugdzorg en kinderbescherming. Investeren dus in preventie. Preventie van ziekte, lijden, uitsluiting, verwarring, geweld. Aan deze oproep kunnen wij des te beter gehoor geven in de mate dat wij zelf geestelijk gezond zijn. Zelfkennis is daarbij een onmisbare voorwaarde.

13

Wat weten wij over wat gezond of juist schadelijk is voor ons als mensen, in het bijzonder als het om ons gevoelsleven gaat?

De basis van onze lichamelijke-en-geestelijke gezondheid onze gezonde ontwikkeling als kind. Volgens de kinderrechten gaat het dan om de hele ontwikkeling: fysiek-en-emotioneel, 'fysio-affectief,' om te beginnen de cruciale vroege hersenontwikkeling en de basale ontwikkeling van veilige hechting. En in nauwe samenhang daar weer mee de sociale, morele, intellectuele, spirituele en culturele ontwikkeling van het kind. Het Comité in Genève dat toezicht houdt op de naleving van kinderrechten, spreekt van de holistische ontwikkeling van het kind: de héle ontwikkeling-fysiek-emotioneel-sociaal-moreel-intellectueel-spiritueel-cultureel - tot persoon en (wereld)burger (zie www.ohchr.org, Committee on the Rights of the Child, General Comments).

Aan de ontwikkeling van het ons toevertrouwde kind, aan de ontwikkeling van alle kinderen in ons land en in de wereld en aan de ontwikkeling van onszelf kunnen wij een betere bijdrage leveren naarmate we meer kennis hebben van de blauwdruk van de menselijke geest onze eigen geestelijke gezondheid en die van onze mede en daarmee inzicht in mens. Het is op dit punt dat dit boek als een belangrijk baken kan worden gezien in de bevordering en

14

betere bescherming van mensenrechten. Het is een kompas in een kompas. Anders dan mensenrechten-teksten, met hun juridische taal, is het bovendien zeer leesbaar geschreven. In een taal nog verduidelijkt door de beeldtaal van een grafiek: de FACT-grafiek - die hoop biedt door de eenvoud van het ware en wijze dat ons wordt medegedeeld.

Maastricht 28 juni 2006

Jan Willems

Prof. dr. J.C.M. Willems is verbonden aan de Capaciteitsgroep Internationaal en Europees recht en het Centrum voor de Rechten van de Mens van de Universiteit Maastricht, en is bijzonder hoogleraar in de Rechten van het kind aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.

 15 

Inleiding

"And the end of all our exploring will be to arrive where started and know
the place for the first time". (T.S. Eliot, 1944)

De mens is een mysterie, vinden veel mensen en de meeste sociale wetenschappers zijn het daar mee eens.

Op een aantal essentiële vraagstukken, zoals: "Wat veroorzaakt destructieve agressie?" en: "Hoe ontstaat een psychose?", heeft de psychologie nog steeds geen afdoende antwoorden gevonden, laat staan dat ze oplossingen weet. Maar juist agressie, zeer zeker als zij hand in hand gaat met ongebreidelde hebzucht of met racistische of verkeerde religieuze opvattingen, kan deze wereld tot aan de rand van afgrond brengen. De ellende, pijn en rampspoed die door agressief gedrag wordt veroorzaakt, kan eenvoudigweg worden genegeerd door de wetenschap en door een ieder die zich een zinnig mens noemt. Als we sommige belangrijke zaken niet gaan verklaren en er oplossingen voor gaan dragen, zijn we reddeloos verloren. Dan wordt de geld op een gegeven moment opgeblazen of zij gaat onder der aan allerlei gevaarlijke ziektes, milieuveranderingen

16

biochemische oorlogsvoering, gestoorde religieuze extremisten, et cetera.

Daar staan we dan tegenover de homo 'mystericus' en al de religieuze en psychologische stromingen die hij bedacht heeft om zichzelf te verklaren, te herkennen of te ontkennen.

Maar is de mens wel zo ondoorgrondelijk, zo mysterieus?

Aan de ene kant wel. De mens is zo gecompliceerd dat er theoretisch aan te tonen valt dat er meer 'karakter mogelijkheden' zijn dan dat er ooit mensen op de aarde hebben rondgelopen! Tegelijkertijd is de mens zo verschrikkelijk simpel dat je compleet geschokt of verbaasd bent op het moment dat je het complete beeld begint te zien. Maar om dit totaalbeeld van de menselijke geest te kunnen zien, heb je specificaties nodig, een blauwdruk die je als wetenschapper, maar ook als leek, kunt gebruiken in het alledaagse leven.

En dat totaalbeeld vindt u in grove lijnen in dit boek terug. Letterlijk en figuurlijk. De door ons ontworpen FACT-grafiek.

"Een grafiek die zijn naam ontleent aan de door de auteurs ontwikkelde visie en therapievorm: FACT-therapie".

17

laat zien hoe de geest van de mens zich kan bewegen in een spectrum van psychische gezondheid en psychische stoornissen. De psychologische geestelijk gezonde basis de mens is namelijk in kaart te brengen; logisch, simpel en eenvoudig.

De kennis die aan deze basis en daarmee ook deze grafiek ten grondslag ligt, is vreemd genoeg al zeer kleinere of grotere brokstukken van deze kennis zijn over de gehele wereld en door de gehele wereld en door alle eeuwen heen terug te vinden.

Men vindt bijvoorbeeld delen ervan terug bij de oude Grieken, bij eeuwenoude Indiaanse culturen en in het Midden en Verre Oosten. Ook in het Oude en Nieuwe Testament we ze tegen. Maar zelfs nu, ruim tweeduizend jaar na Christus, lopen af te enorme aantallen de horizon en zelfs om de weg naar deze kennis en antwoorden te vinden, speuren lopen nog steeds enorme aantallen mensen en zelfs het heelal af te speuren naar deze kennis en te vinden, niet beseffend dat ze er bovenop staan.

Het is een onbekende weg geworden, overwoekerd door allerlei onkruid, waardoor men hem niet meer ziet. Toch weet en voelt men dat hij moet bestaan. Vandaar dat mensen, of ze nu hoog of laag opgeleid zijn, er ook naar blijven zoeken.

18

De grondgedachte van dit boek is, vanwege haar oude wortels, op de een of andere manier ooit al eens zijdelings aangekaart. "Wat maakt dit boek dan het lezen waard?", zult u zich misschien afvragen.

Wel, de bekende rabbijn Kushner (1987) schreef eens: --

"Een creatief schrijver maakt geen nieuwe woorden, maar rangschikt bekende woorden volgens patronen die ons iets nieuws zeggen" (p.53).

En in dit boek worden diverse psychologische, theologische en filosofische ideeën aangehaald en op bijzondere wijze samengevoegd. Daarnaast worden er nieuwe elementen aan toegevoegd. Het geheel leidt vervolgens tot een verrassend openbarend maar ook herkenbaar beeld.

Tijdens het lezen zullen velen van u daarom tot de ontdekking komen dat de materie u eigenlijk vertrouwd voorkomt. Maar toch, als u eerlijk en diep in uzelf kijkt, kende u deze stof (voor het grootste gedeelte) niet. Nuchter en rationeel bekeken is het een paradox in optima forma. Hoe kan je iets (wetenschappelijks) weten of kennen wat je nog niet gelezen, geleerd of gehoord hebt?

Na het lezen zult u zich mogelijk verbijsterd en verbluft afvragen: "Hoe heeft dit kunnen gebeuren?" Wie of wat heeft

19

veroorzaakt dat we zo konden verdwalen? "Waar was onze logica, ons verstand, ons gevoel en dat van onze voorvaderen?"  Niet dat de wereld door dit besef snel zal veranderen. Een mammoettanker die met volle kracht vooruit vaart, stop je niet zomaar. Maar we hebben als mensheid weinig keus. Deze mammoettanker ligt namelijk op een ramkoers. Doen we niets, dan volgt er geheid een enorme botsing met kans op catastrofale gevolgen. We zullen dus dringend onze koers moeten wijzigen. Maar voor we dat doen is het eerst noodzaak om onze kompassen te herijken...

Durft u mee te gaan op deze (her)ontdekte psychologische weg?

20

Ten geleide

In dit boek wordt allereerst ingegaan op de wijze waarop onze cultuur, wetenschap en een groot deel van de geestelijke gezondheidszorg op dit moment, in onze optiek, functioneert. Deze onderwerpen beslaan een relatief groot gedeelte van dit boek. Hier is bewust voor gekozen, om de knelpunten duidelijk weer te kunnen geven.

Vervolgens komen inzichten aan bod die wel in onze maatschappij voorhanden zijn, maar die helaas (nog) niet algemeen aanvaard zijn.

Daarna komen we bij de werking van de menselijke geest, die verduidelijkt wordt door middel van de FACT-grafiek. Tenslotte wordt er kort ingegaan op de leer van Christus, gezien de relatie die deze leer heeft met de psychologie in het algemeen en specifiek met de FACT-grafiek.

Voor degenen die hierin geïnteresseerd zijn, wordt aan het einde van het boek wat informatie gegeven over de door de schrijvers ontwikkelde therapievorm: FACT-therapie en over hun andere werken.

"FACT-therapie is een vorm van psychotherapie die gebaseerd is op de visie en uitgangspunten, zoals ze in dit boek worden weergegeven. De afkorting staat voor: Fysio-Affectieve Corrigerende Totaaltherapie

21

1. Een verdwaalde psychosociale cultuur

"Vraag niet naar de weg, want iedereen is de weg kwijt" -- (Frank Boeijen, Kronenburg park)

Wat is normaal?

In de aangehaalde tekst zingt Frank Boeijen dat iedereen de weg kwijt is. Een overtrokken uitspraak zult u denken, maar als je eens zorgvuldig om je heen gaat kijken, dan moet je erkennen dat hij gelijk heeft; we zijn inderdaad de weg kwijt. Alleen, als je iets kwijt bent, dan moet het ook ergens en ooit weer terug te vinden zijn. Maar ook daar zijn de meeste mensen sceptisch over. Stichting Pandora, een onafhankelijke stichting die zich inzet voor mensen met psychische of psychiatrische problemen, voert bijvoorbeeld al jaren een affiche met als opschrift:

"Ooit 'n normaal mens ontmoet? En..., beviel 't?"

En een andere luidt:

"Bent u normaal? Zozo."

Volgens Pandora bestaan er blijkbaar geen normale mensen. En daarin staan ze niet bepaald alleen.

22

Daar staan we dan: niemand is normaal en dat zullen we ook nooit worden, Maslow, een van de grondleggers van de humanistische psychologie, zegt het volgende:

"De woorden normaal en abnormaal dekken zoveel verschillende betekenissen dat ze zo ongeveer onbruikbaar zijn geworden" (Maslow, 1981, p.342).

Wat is dan normaal? Voor veel mensen is deze vraag een standaarduitdrukking geworden om aan te geven dat er in hun ogen niet zo iets als een normaal-norm bestaat. In de laatste halve eeuw heeft binnen onze cultuur het woord norm een behoorlijk negatieve bijsmaak gekregen. Normen en waarden mogen grotendeels niet meer opgelegd worden,. noch door de overheid, noch door de kerk. En wee degene die de noodzaak van het tegenovergestelde durft aan te kaarten. De kerk is eigenlijk een van de laatst overgebleven bastions die zo nu en dan haar stem nog laat horen. Maar de manier waarop, sluit vaak totaal niet aan bij de belevingswereld van veel mensen, zodat ook dat geroep in de woestijn door de meeste mensen genegeerd wordt.

Er is echter wel behoefte aan (gezonde) normen en waarden. Ieder mens hanteert zelf ook normen en waarden. Al was het maar de norm: 'alles is normaal, alles moet

23

kunnen, alles moet mogen. Dat is een norm en een waarde, die in de huidige tijd wel standaard gepredikt mag worden. En misschien denken veel mensen er persoonlijk anders over, maar zo zit de hedendaagse cultuur in elkaar en daar durven we niet of nauwelijks tegen in te gaan. Oké, er zijn nog een paar taboes: je mag kinderen niet misbruiken of mishandelen, laat staan doden; je moet niemand doodschoppen als hij je agressieve gedrag probeert te sussen en ook moet ons recht op vrije meningsuiting niet bedreigd worden. Als een van deze zaken plaatsvindt, dan slaat de maat- schappelijke vlam soms nog wel eventjes in de pan. Dan willen we nog in beweging komen, omdat we boos en ontdaan zijn. Althans, als het in ons eigen land gebeurt, want dan komt het wel akelig dichtbij. Maar voor de rest is bijna alles 'normaal'.

We leven naar en spiegelen ons aan deze zelfgemaakte definitie en het lijkt aan de oppervlakte, in Nederland althans, redelijk goed te gaan. Maar dat is slechts schijn. Psychologische aandoeningen rijzen de pan uit en depressie kan volgens de Wereldgezondheidsorganisatie binnen vijftien jaar volksziekte nummer twee worden (WHO, 2001). De destructieve agressie is de laatste dertig jaar in onze samenleving gigantisch toegenomen en de meeste mensen durven na

24

een bepaalde tijd de straat niet meer op of met het openbaar vervoer te reizen. Daarnaast lopen er ook nog religieus verdwaalden rond die de wereld dreigen op te blazen.

Al deze signalen zijn geen tekenen meer aan de wand, het is maatschappelijk gezien: alarmfase nummer één. Maar de politiek, de wetenschap en de diverse religieuze stromingen zwijgen. Want gelijk de westerse politiek, is ook de wetenschap onderhevig aan datgene wat door de meerderheid van de bevolking en geldschieters wordt geaccepteerd. Dat is ironisch genoeg namelijk zowel de kracht als de zwakte van het westerse democratische systeem. De wet van de meerderheid regeert, zelfs al gaat die meerderheid verkeerd.

Maar laten we niet vergeten dat er de laatste jaren gelukkig ook een kentering aan de gang is; de roep om (gezonde) normen en waarden wordt langzaam maar zeker luider.

25

Als u in een gegeven situatie alleen ziet wat iedereen kan zien kun je stellen dat u net zozeer een van uw cultuur bent als het slachtoffer daarvan." (S. Hayakawa, Amerikaans senator en docent) vertegenwoordiger

Ontspoord

Als je naar onze samenleving kijkt, dan kun je stellen dat zij redelijk ontspoord is. In het verlengde van de afwezigheid van gezonde normen en waarden, is er nog iets wat vaak onderschat wordt, namelijk dat aangeleerde (verkeerde) opvattingen of conditioneringen gevaarlijk kunnen zijn. Met een filosofische cultuurhouding van: 'alles is normaal', geef je tevens vrij spel aan de meest grove vormen van geweld, zowel verbaal als fysiek; aan seksuele uitbuiting, perversteiten, misbruik enzovoorts. Maar dat is iets dat in onze maatschappij schijnbaar over het hoofd gezien of genegeerd wordt.

Door onder andere de moderne media is er een ontgrendelingsproces op gang gekomen op bijna alle gebieden, die zijn weerga in de wereldgeschiedenis niet kent. Op zich is ontgrendeling niet verkeerd. Het heeft tot gevolg dat zaken open en bespreekbaar worden en dat onderwerpen kritisch tegen het licht worden gehouden. Alleen, dit 

26

ontgrendelings-proces heeft ook hele negatieve kanten. Je ziet dat bijvoorbeeld televisieprogramma's steeds extremer en gewelddadiger worden. De gevolgen hiervan voor de kijkende en luisterende menselijke geest en zeer zeker die van (jonge) kinderen kunnen behoorlijk ingrijpend zijn. Diverse wetenschappers hebben dit reeds aangetoond (o.a.: Anderson & Bush- man, 2002; Elliot (ed.), 2001; Valkenburg, 2002). Het kan onder meer leiden tot destructieve agressie, angsten, verbaal geweld, intolerantie en een verwrongen seksuele moraal. Genoeg redenen voor de maatschappij en met name de overheid als wetgever, om boven op de rem te gaan staan en tegelijkertijd de handrem stevig aan te trekken. Niet alleen omdat dat haar taak is, maar ook uit puur overlevingsbelang. Maar de meeste politici zijn geen moderne profeten. Het zijn conformisten pur sang, die zich neerleggen bij de algemene publieke opinie en zeer zeker bij de meerderheid van hun partij. En in die struisvogelhouding van zowel de politiek als de maatschappij in het algemeen, schuilt een enorm gevaar. Er komen daardoor krachten vrij die je beter niet kan vrijlaten.

Deze gedachtegang kom je bij meerdere mensen tegen die het kunnen en behoren te weten. Zo vraagt, volgens een

27

weergave in de Trouw, de Duitse filosoof Sloterdijk of:

*de mensheid in staat zal zijn een effectief proces zelftemming op gang te brengen in een tijd was 'zich een titanenstrijd afspeelt tussen temmende bestialiserende impulsen en hun respectievelijke dia. Hij [Sloterdijk] ziet een nooit eerder vertonen golf van ontgrendeling, van het losmaken van me men, op ons afkomen.(...) Hierbij verwijst hij onderen andere naar het geweld op de scholen, vooral in de Venigde Staten (...). Zoals in de antieke oudheid de boek de strijd tegen het theater verloor, zo zou vandaag de school de strijd tegen de indirecte vormingsmachten, de televisie, de geweldscinema en de anders ontgrendelingsmedia, kunnen verliezen!" (Brevink 1999, p.32). 

Als commentaar wordt nog het volgende geschreven: "Zijn rede heeft intussen een groot probleem van onder tijd aangeroerd en spitst zich toe op de vraag hoe de ontketening van technologische krachten moreel beheersbaar zal zijn" (Boevink, 1999, p.32).

28

Maar het is niet de ontketening van de technologische krachten die dit veroorzaakt. Want zoals voor zoveel dingen geldt: je kan iets goed gebruiken en je kan het ook totaal misbruiken. Neem als voorbeeld maar het internet: een prachtig informatiemedium en tegelijkertijd een virtuele Sodom en Gomorra hangplek.

Als emotionele of fysieke beschadiging, verbaal geweld, seksuele perversiteiten en misbruik van drugs en alcohol in onze maatschappij echter de norm worden, dan heeft niet alleen diegene een probleem die het in de praktijk brengt of produceert, dan hebben we met zijn allen een gigantisch psychologisch (cultuur)probleem. De alles-is-normaal cultuurhouding sleurt namelijk tevens veel geestelijk gezonde mensen mee. Je moet immers een behoorlijke eigenwaarde en een redelijk psychologisch, filosofisch en theologisch inzicht hebben om je hiertegen te verzetten.

Dit cultuurprobleem moeten we onder controle gaan brengen en gaan beheersen. Het is de verantwoording van elke ouder tegenover zijn eigen en elk ander kind: een wereld achterlaten die een beetje veiliger en begrijpelijker is geworden. Maar in principe is het de verantwoording van elk volwassen zinnig mens. Als je daar voor wegloopt, loop je

29

voor jezelf weg. En veel mensen doen dit op het moment hoofdzakelijk door een gebrek aan goede referentiekaders

De noodzaak antwoorden te vinden

Als mensheid hebben we antwoorden nodig op een paal zeer belangrijke vragen. Maar waar vind je de antwoorden waar zijn de toetsstenen, de juiste referentiekaders, de definities, waar je je als mens, als ouder of opvoeder, als school, als sociale en medische instelling aan kan spiegelen? Zijn ze er eigenlijk wel? 

"Nee," zullen de meeste mensen, onder wie ook de nodige wetenschappers, zeggen: "die zijn er niet."

De volgende passage stond in een semiwetenschappelijk boek:

"De mens is een raadsel en uiteindelijk een geheim. Hoeveel er ook over de mens gezegd en geschreven is in de literatuur, in de filosofieën, in de wetenschap met name in de menswetenschappen - en in de theologie, de 'legkaart' is nooit af. Er blijven hinderlijke open stukken. Hoezeer de mens een uiterst tegenstrijdig fenomeen is, heeft Pascal het scherpst onder woorden gebracht. "Wat een hersenschim is de mens toch, wat een ongehoord iets, wat een monster, wat een chaos,

30

wat een voorwerp van innerlijke tegenstrijdigheden, wat een wonder! Rechter over alle dingen, domme worm, heerser over de waarheid, riool van onzekerheid en dwaling, glorie en 

uitvaagsel van het heelal'"" (Zijlstra, 1989, p.15).

De mens is een vat vol tegenstrijdigheden. Heerser en worm tegelijk, briljant en o zo dom en naïef. En vaak vinden we die verschillende eigenschappen zelfs in een en hetzelfde individu terug. Neem als voorbeeld nazi-Duitsland: briljante wetenschappers die voor een psychopaat werkten en zich met afschuwelijke experimenten en de ontwikkeling en vervaardiging van massavernietigingswapens bezighielden en dat nog normaal vonden ook. Om over een figuur zoals Mengele maar te zwijgen. Of mensen die atoombommen maken: briljante koppen met een fantastische analytische intelligentie, om vervolgens na zoveel jaren werk fel anti- atoomwapenactivist te worden. En als dan gevraagd wordt, waarom ze in het begin van hun carrière eraan meegewerkt hebben, dan was het 'de uitdaging om iets te creëren'. En naderhand zijn ze erin gebleven 'voor de centen, om hun gezin te onderhouden'. De lijst met dit soort voorbeelden is eindeloos; je kan bladzijde na bladzijde vullen met dit soort tegenstrijdig gedrag.

31

Maar betreft geldt op grotere schaal. Hoe kwam Hitler zo gek? Hoe kon het gebeurde gebeuren dat slechts zeven mensen de nazi-partij oprichtten en na een relatief korte periode de wereld in brand konden zetten? Hoe komt het dat er heden ten dage nog steeds van dit soort figuren rondlopen, die in staat zijn om deze wereld grote schade te berokkenen? Hoe is dat te verklaren en wat kunnen we eraan doen?

Als je alles achter elkaar zet, dan krijg je geen vrolijk beeld Als we deze wereld en de huidige cultuur niet veranderen, draait het uit op chaos en misschien zelfs op totale vernietiging. We verdrinken in hebzucht, onverschilligheid, materialisme.

We verdrinken in hebzucht onverschilligheid materialisme en gedrag en pervers gedrag en veroorzaken onder andere daar mee dat religieus fanatisme (weer) de kop aan het opsteken.

Met de juiste kaders kunnen we in een wereld en een cultuur komen, die in leder geval een stuk rustiger en veiliger zal zijn. Maar in eerste instantie zullen ze dus wel aangereikt moeten worden door de politiek, de wetenschap en niet te vergeten, de religieuze wereld. Maar zolang zij rond blijven draaien in hun eigen politieke, wetenschappelijke en theologische kaders en cirkels, komen er geen antwoorde en daarom ook geen oplossingen.

32

2. Wetenschap of wetenswaardigheidjes?

"Wie niet op eigen kracht gaat onderzoeken is geen mens, maar een kloon. Een kopie van een kopie, van een kopie.... Vaag, verbleekt, aangepast aan zijn cultuur en totaal nietszeggend." 

(Wouter E de Boever)

Krokodillen versus goden

"Gij zijt goden", zegt de Bijbel. "Nee hoor," zegt een gedeelte van de humanistische wetenschap, "wij zijn afstammelingen van de reptielen en de apen en onze krokodillenhersenen spelen ons nog parten. Daarom zijn we nog zo agressief."

"Gij zijt goden" en "het licht der wereld". "Nee hoor," zeggen bijna alle kerken, "wij worden in totale zonde en duisternis geboren en zijn van nature slecht en alleen te behouden door het geloof."

Als we krokodillen zouden zijn, dan moeten we de wereld gewoon zijn gang laten gaan. Want dan zijn we niet anders dan dieren, levend bij de dag of misschien nog bij het seizoen. Dan hoeven we ons geen zorgen te maken over 

33

oorlogen, ziekte en ellende en hoe we daar een eind aan kunnen maken. We worden dan verwekt, geboren, we hamsteren voor het seizoen, verwekken onze nakomelingen en sterven.

Of we zijn afstammelingen van (de) God(en) en willen we ten waar we naar toe gaan en hoe we in elkaar zitten Waarom is de één een heilige en de ander een psychopathische moordenaar? Waarom is de één een stil teruggetrokken persoon, terwijl de ander continu aan het praten is en zich duidelijk profileert? Waarom is de ene ouder zorgzaam en liefdevol naar zijn kinderen toe en terroriseert ander zijn kroost tot op het bot? Waarom kan de één een warme, open liefdesrelatie hebben, terwijl de ander een zweep en kettingen nodig heeft om nog iets te kunnen voelen op emotioneel-seksueel gebied? Nog erger: hoe kun beide kanten van de genoemde aspecten in één pers voorkomen, zodat je als naaste totaal niet meer weet je aan toe bent? Vragen, vragen, vragen...

Als krokodil heb je het dan een stuk makkelijker, die alleen maar te zorgen dat hij niet verhongert.

34

De mens als opportunistische paradox, vreemdeling in eigen huis en toch zo vertrouwd en bekend. Een briljante naïeveling die de hersens heeft om als goden te worden, maar de emotionele lading van een vuilniswagen met zich mee torst en onder al dat vuil zich niet meer kan voorstellen dat er ook een schone wereld te creëren valt, waarin het woordje normaal ook normaal is.

In slaap gesukkeld

De mens is van nature nieuwsgierig, dat ligt in zijn kern en aard opgesloten. Vandaar dat we ook tot steeds grotere prestaties komen op de meeste gebieden en ook steeds meer ontdekken. Sommige zaken staan al vast, op andere terreinen is alles nog volledig in ontwikkeling. Dit onderzoekings- en ontdekkingsproces gaat uiteraard met vallen en opstaan. Wat vandaag zeker is, wordt morgen onderuit gehaald en andersom. Vooral de technologische vooruitgang gaat momenteel in een adembenemend tempo vooruit en is voor veel mensen amper bij te houden.

Ook op psychologisch gebied ontdekken we steeds meer, alhoewel dat meer lijkt op allerlei achtergrondinformatie. De geneeskunde, de psychologie, de theologie, de sociologie en de filosofie zijn de wetenschappen die de mens zouden

35

moeten leren zo zuiver mogelijk van lijf en geest te lever hoe hebzucht en geweld te verklaren en eventueel op te  lossen zijn; en hoe we een zinvol leven kunnen leiden. Als ze dat niet doen, dan hebben we er als mensheid niets aan en kunnen ze maar beter afgeschaft worden.

Er zitten dan ook een paar enorme gaten in de huidige vorm van kennis die men overdraagt op studenten aan universiteiten en postdoctorale opleidingen. De psycholoog Piet Vroon formuleerde eens:

"Helaas doet de psychologie veel meer onderzoek ove zaken als waarnemen, leren, praten en ga maar door (...) dan over emoties en gevoelens. Iedereen weet de problemen waar wij mee kampen, vaak niet op he verstandelijke vlak liggen" (Vroon, 1998, p.91).

Maslow vond psychologen zo'n beetje de belangrijkste mensen, die op dit ogenblik op aarde rondlopen. Zo heeft hij ooit geschreven:

"Of psychologen en sociale wetenschapsbeoefenaar zullen de mensheid empirische waardesystemen verschaffen, of niemand zal dit doen" (Maslow, 198 p.373).

36

En momenteel heeft hij in het laatste gelijk gekregen. De sociale wetenschappen, de theologie en de filosofie zijn aan het dwalen geslagen of ze slapen. En dat heeft verschillende oorzaken.

De grootste gemene deler

De wet van de grootste gemene deler waart gedeeltelijk rond in psychologieland. Met andere woorden, als maar genoeg mensen hetzelfde doen, dan is dat normaal. Of, zoals de filosoof René ten Bos dit treffend weergeeft in zijn artikel over de visie van Sloterdijk:

"Te weinig filosofen zijn bereid de eisen van de wereld van zich af te schudden. Ze haken aan bij vermoeiende discussies, borduren vakbekwaam verder op wat deze of gene gezegd heeft en accepteren de agenda die door de media en universiteiten is vastgelegd. Uit de wereld treden is er niet bij. Dat zou salaris technisch ook niet interessant zijn.(...) Wij praten, zetten misschien van alles in beweging maar komen steeds weer bij dezelfde uitgangspunten en dilemma's uit, waarna alles zich weer van voren af aan herhaalt. Geen wonder dat we geen grote verhalen hebben, want niemand van die professionals durft ze te schrijven. Niemand wil de grenzen van zijn inspanningen verkennen. Niemand

37

durft om te gaan met de gevaarlijke stoffen die men durft of noemt. Niemand durft de agenda op te zijn kop zetten. Liever preekt men, ook in de media, voor de beleefdheidsdiscus- eigen parochie of houdt men zich onledig met salarisverhogingen en methodologische beleefdheid discussies " (Bos, 1999, p.33).

Het groepsdenken, de eigen portemonnee of het tot in het extreme verdedigen van de eigen roeping of filosofie ('Messiassyndroom') is dan belangrijker dan het onder ogen zien van nieuwe feiten en het eventueel daarnaar gaan handelen. De wetenschappelijke status-quo moet gehandhaafd blijven en als hij bedreigd dreigt te worden, dan zetten we de vernieuwers in een outcastpositie. Deze mensen worden dus meestal doodgezwegen of belachelijk gemaakt. Het gevolg van dit alles is dat er geen, of weinig, zinnige nieuwe zaken aan de oppervlakte komen. Men is allerlei deelaspecten aan het onderzoeken, oftewel 'kralen aan het rijgen zoals Piet Vroon (1993) dit noemde.

Gedurfde uitspraken zult u denken, maar zo waar als maar kan zijn! Want buiten de exacte wetenschappen staat de rest angstvallig stil. De meeste (sociale) wetenschap we wetenschappen onderzoeken namelijk zaken die allang bekend zijn en van

38

echt belangrijke onderwerpen blijven ze af.

Ook wetenschapshistoricus Kuhn (1972) nam dit waar. Hij stelde dat de uit de leerboeken afgeleide traditie, waarin wetenschappers denken te werken, een traditie is die in feite nooit heeft bestaan. De (wetenschappelijke) leerboeken zijn er op gericht de heersende wetenschappelijke taal door te geven. Ze moeten echter geheel of gedeeltelijk herschreven worden wanneer de taal, de probleemstructuur, of de normen van de normale wetenschap veranderen.

"(...) en zodra ze herschreven zijn, versluieren ze on- vermijdelijk niet alleen de rol, maar zelfs het bestaan van de wetenschappelijke revoluties waar ze op moesten reageren.(...) Leerboeken beginnen er dus mee de historische kennis van de wetenschapper te verminken en vervolgens stellen ze er iets anders voor in de plaats" (Kuhn, 1972, p.181-182).

Eén van de gevolgen is volgens Kuhn dat de meest esoterische dichter of de meest abstracte theoloog zich veel meer bekommert om de opinie van leken over zijn creatieve werk,

-----------------

"Een ontwikkeling in de wetenschap die leidt tot een dramatisch ander beeld van hoe de werkelijkheid in elkaar zit, als gevolg van een nieuwe ontdekking en/of theorie die het oude gangbare denkkader, waarmee de werkelijkheid verklaard werd, vervangt.

39

dan dat de wetenschapper dat doet. Traditionele wetenschappers zullen hun eigen filosofische theorie namelijk niet snel ter discussie stellen. Ze zullen eerder talloze verfijningen en wijzigingen van hun theorie verzinnen om elk open conflict te vermijden. Elke nieuwe interpretatie van de

natuur, of het nu een ontdekking of theorie is, komt volgens Kuhn op in het brein van iemand die diep van de bestaande crisis is doordrongen. Het betreft vaak jonge mensen die bii uitstek in staat zijn om te zien dat de regels niet langer een speelbaar spel definiëren en die een nieuw systeem ontwerpen dat de oude regels kan vervangen, omdat ze als nieuwelingen nog niet door de praktijk aan de traditionele normaalwetenwetenschappelijke regels zijn gebonden. Zij zijn het de wetenschap en wereld voor het eerst op een andere manier leren zien (Kuhn, 1972).

De wiskundige Ronald Meester omschrijft dit gegeven als volgt:

"In de wetenschap worden de grootste sprongen gemaakt door mensen die zich juist niet aan de regels houden, door mensen die iets geks durven denken, de die plotseling een ingeving krijgen die met logica en regels helemaal niets te maken heeft" (Meester, 2006, p. 291). 

40

Dit dwalen en slapen van de diverse sociale disciplines is dus aan de ene kant begrijpelijk en verklaarbaar. Een paar uitzonderingen daargelaten, durft geen enkele wetenschapper zijn nek uit te steken. En hoe vreemd het ook moge klinken, dit heeft te maken met verkeerde referentiekaders. Wat je verkeerd leert, ga je in principe verkeerd overbrengen. En de theologie, filosofie en psychologie (met inbegrip van de psychotherapie), zijn hier uitstekende voorbeelden van.

Het ontbreken van een raamwerk

Een andere oorzaak van dit dwalen en slapen is sterk verwant aan de vorige. Piet Vroon verwoordde het als volgt: "(...) het probleem van de psychologie is niet dat er te weinig "feiten" zijn, maar dat de gegevens of kennis nauwelijks zijn georganiseerd in omvattende theorieën" (Vroon, 1993, p.40).

Ook schrijft hij het volgende:

"(...) psychotherapie zou moeten steunen op een goede algemene theorie over ons functioneren, maar zo'n raamwerk heeft men nog steeds niet of nauwelijks kunnen ontwikkelen" (Vroon, 1993, p.187).

41

Wat men dan ook mist in de psychologie zijn begin- en eind punten. Grenzen, om het zo maar eens te zeggen. En waar geen of verkeerde grenzen zijn is er wildgroei. Een verschijnsel dat we door de menselijke geschiedenis heen maar al te veel tegengekomen zijn. Het bekendste voorbeeld daarvan is waarschijnlijk de christelijke kerk. Uitgaande van de leer van één man is zij uiteengespat in ruim 33.000 grotere en kleine stromingen (Barret, 2001).

Ook in de psychologie is bekend dat er pakweg een paar honderd grotere enkele duizenden kleinere stromingen - en dus en visies zijn. Psychologie lijkt in dat opzicht dan ook verdacht veel op religie:

"Er zijn uiteindelijk evenveel mensbeelden als er mensen zijn, zoals er ook evenveel 

godsbeelden zij als er mensen zijn" (Zijlstra, 1989, p.16).

Een gevolg is dat er een enorme wildgroei is aan allerlei psychologische en psychotherapeutische stromingen, de soms elkaar op grote gebieden overlappen en soms lijnrecht tegenover elkaar staan. Elke letter zijn ketter, geldt zeke ook voor de psychotherapie.

En de psychologie weet veel, maar gaat soms op essentie punten de verkeerde kant op. Of men heeft op bepaalde

42

gebieden de klok gevonden, maar geen klepel; of men heeft de klepel ontdekt, maar is de klok kwijt. Ze bij elkaar brengen schijnt een hele klus te zijn waar men geen gat in ziet. Het gevolg is een kakofonie aan geluiden en opvattingen waar niemand nog wijs uit wordt. In wezen geldt dit gegeven voor alle sociale wetenschappen, alsook voor de theologie. De reden dat steeds meer mensen de kerken verlaten is wellicht dezelfde: ze vinden er geen afdoende antwoorden op wezenlijke vragen.

Het vak psychologie biedt dan ook, zoals Vroon het noemt, "een hopeloze verwarrende aanblik" (Vroon, 2000, p.326). Vaak onderzoekt men zaken die allang bekend of compleet triviaal zijn en men verhult dit dan met een wetenschappelijk jargon. Ook dat gegeven is de laatste decennia al aangekaart door diverse bekende mensen in de psychologie, zoals bijvoorbeeld René Diekstra, Piet Vroon en Paul Kline.

Er zijn helaas dus maar weinig (sociale) wetenschappers, die zich aan een totaalbeeld durven te wagen. De kans dat je uitgelachen, weggehoond of verbannen wordt, is in grote mate aanwezig. Want wee degene die zijn kop boven het maalveld durft uit te steken. Maar ja, graanhalmen die hun hoofd niet boven het maaiveld durven uit te steken, kunnen alleen het koren in hun naaste omgeving zien.

43

Het totaalbeeld of de weg die door het korenveld heenloopt, zullen zij dus ook nooit zien.

Concluderend kan je zeggen dat je niets hebt aan de grootste en breedste weg als die de verkeerde kant op gaat, zelfs al lopen er legioenen met wetenschappelijk opgeleide mensen op. Dat geldt voor alle wetenschappen en dus ook voor de psychologie. En dit is meer dan jammer, zo niet zeer schadelijk. Het heeft dan ook tot gevolg dat de sociaalwetenschappelijke wereld zo vast zit als een huis.

44

3. Psychische problematiek

"We schijnen verbazingwekkend weinig te weten over de essentie van de menselijke aard" 

(Oliver Sacks, neuroloog en psychiater)

Psychische problemen en de praktijk

"Wat is de zin van het leven en hoe geef ik mijn leven zin? Wat veroorzaakt dat mensen zo gewelddadig naar anderen of zichzelf kunnen worden? Wat is destructieve agressie? Hoe is het aan te pakken of te reguleren? Hoe ontstaat een psychose? Wat doen de hersenen en hoe past de geest daarin? Wat is geest of ziel eigenlijk?" En zo kunnen we nog wel even doorgaan. Het zijn voorbeelden van vraagstukken die de mensheid al lang bezighouden en waar kilometers boekenplanken mee gevuld zijn. Zowel leken als wetenschappers intrigeert het mateloos. En dat is maar goed ook, want het zijn niet bepaald luxevraagstukken.

Eén op de vier mensen in de wereld ontwikkelt op enig moment in zijn leven een of meerdere psychische of gedragsstoornissen (WHO, 2001). In Nederland heeft 41% van alle mensen tussen de 18 en 65 jaar een of meerdere malen aan een psychische stoornis geleden.

45

Voor 23% was dit in eenzelfde jaar het geval.

De meest voorkomende psychische gezondheid

zijn: depressies, angststoornissen

en alcohol gerelateerde problemen (WHO, 2001).

Laten we de huidige stand van zaken rondom een paar van deze probleemgebieden er eens uitlichten.

Agressie

Elk jaar overlijden wereldwijd 1,6 miljoen mensen als gevolg van geweld (Krug e.a., 2002). Het gaat dan om opzettelijk gebruik van geweld. Onopzettelijke incidenten, zoals de meeste verkeersongevallen, branden et cetera, vallen hier niet onder. We hebben het over slachtoffers van doodslag (31%), suïcide (49%) en oorlog (18%).

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) worden er door de overheden maar weinig inspanningen gedaan om geweld te voorkomen, omdat zij niet geloven dat geweld voorkomen kan worden. Voor veel autoriteiten lijkt een geweldloze maatschappij niet te bewerkstelligen, een 'acceptabel' niveau van geweld is in hun ogen veel realistischer Voor andere besluitvormers geldt paradoxaal genoeg juist het tegenovergestelde. Omdat zij zich in een relatief veilige

46

en vredige omgeving bevinden, gaan ze zich pas met geweld en de gevolgen ervan bezig houden op het moment dat ze er zelf direct mee geconfronteerd worden (Krug e.a., 2002).

Ook grote delen van de sociale wetenschappen zitten met de handen in het haar en roepen: "We weten het niet." Het huidige gegeven is echter dat agressie - zij het in milde vorm geaccepteerd wordt als zijnde normaal. Slechts als het extreem wordt, is men geneigd om het stempeltje 'gestoord' erop te zetten. Op zich is dit natuurlijk tegenstrijdig, want hoe kan de psychologische wetenschap aan de ene kant zeggen dat destructieve agressie gestoord gedrag is, terwijl ze aan de andere kant zegt dat ze niet weet wat het is? Toch hebben individuele experts al gesteld dat destructieve agressie geen normaal menselijk verschijnsel is, maar daarentegen een uiting is van een emotionele beschadiging (o.a.: De Boever, 1988). Ook een internationaal wetenschappelijk team dat bestond uit allerlei verschillende disciplines en dat was samengesteld door de UNESCO, heeft in 1986 geconcludeerd en vastgelegd in de 'Verklaring van Sevilla over Geweld' dat geweld niet inherent is aan de menselijke natuur.

47

Tegenovergestelde uitgangspunten worden desondanks vaak misbruikt, ook binnen sommige van deze disciplines, om ten onrechte gewelddadig te rechtvaardigen. In het gedrag het rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie 'The World report on violence and health', wordt deze opvatting niet gedeeld:

'"Ondanks het feit, dat geweld altijd aanwezig is geweest, hoeft de wereld het niet als een onvermijdelijk  deel van de menselijke gesteldheid te accepteren (... Geweld kan voorkomen worden en de invloed ervan verminderd (...). Het uitgangspunt is de sterke overtuiging dat gewelddadig gedrag en de gevolgen daarvan voorkomen kunnen worden en dat heeft de voorkeur boven het eenvoudigweg accepteren van of reageren op geweld" [vert. vanuit het Engels] (Krug e.a., 2002).

Bij andere psychische stoornissen, zoals depressies, zijn binnen de psychologie de achtergronden iets meer bekend en die weet men soms ook aardig te verhelpen. Ook daar blijven echter nog genoeg vraagtekens over.

Depressie

Op dit moment lijden er volgens het Trimbos-instituut al ongeveer driekwart miljoen Nederlanders aan een depressieve

48

stoornis. Echter, als je het begrip ruimer neemt en ook kijkt naar mensen met lichtere vormen van depressiviteit en met depressieve symptomen, kom je zelfs op een percentage van 17% van de Nederlandse bevolking dat met dit soort klachten blijkt te kampen (Lepine e.a., 1997; Tylee e.a., 1999). Tegen het jaar 2020 zal volgens de WHO de depressie wereldwijd naar verwachting de tweede - en onder vrouwen zelfs de eerste plaats innemen op de lijst van meest voorkomende ziektes (Murray & Lopez (eds.), 1996)

Volgens de actueel heersende opvatting onder beroepsbeoefenaren uit verschillende disciplines, ontstaat een depressie als gevolg van een samenspel van factoren:

-factoren die je ontvankelijk of kwetsbaar maken voor een depressie, zoals:

- genetische factoren. Er wordt een verhoogd risico op depressie verondersteld bij het voorkomen van depressie binnen de familie;

- ongunstige ontwikkelingsfactoren, zoals ingrijpende ervaringen in de levensgeschiedenis, het bestaan van angststoornissen, eerdere depressies en suïcide- pogingen;

- sociale factoren, zoals stressvolle gebeurtenissen of omstandigheden, de afwezigheid van een steunend

49

- sociaal netwerk en het geslacht (de psychosociale factoren verbonden aan het vrouw zijn );

-factoren die een depressie kunnen uitlokken. Zoals

- verlieservaringen;

- factoren die de ernst van de uitingsvorm van de depressie beïnvloeden, zoals genetische invloeden en de voorgeschiedenis van de persoon.

Hormonale en neurotransmissiesystemen lijken in samenhang met de depressie uit balans te raken. Dit zou kunnen wijzen, zo concludeert men, op het ontstaan van minder omkeerbare veranderingen op het niveau van gen-overdracht en hersenstructuren onder invloed van stress (landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, 2005).

De recente 'Multidisciplinaire richtlijn depressie' geeft aanbevelingen en handelingsinstructies aan een ieder die bij de professionele zorg voor volwassenen met een depressie betrokken is. Zij fungeert tevens als een van de leidraden voor het landelijke Doorbraakproject Depressie dat ontwikkeld is vanuit het Trimbos-instituut en als gevolg waarvan in korte tijd een grote verbetering in de zorg bewerkstelligd moet worden. Concreet wil dit project het aantal Nederlandse

50

met een chronische depressie met de helft terugdringen (Henkelman, 2004).

In deze 'Multidisciplinaire richtlijn Depressie worden een aantal interessante bevindingen aangehaald. Zo blijkt dat over de periode van een jaar, nog niet de helft van de men- sen met een depressieve stoornis enige vorm van hulp krijgt. Ruim 40% van de groep die wel hulp krijgt, ontvangt een antidepressivum. De helft van de mensen met een depressie herstelt binnen drie maanden, ongeacht of ze een behandeling hebben gehad en bij één op de vijf patiënten wordt de depressie chronisch, ongeacht of er wel of geen behandeling heeft plaatsgevonden. De behandeling bestaat veelal uit psychotherapie, medicatie of uit een combinatie van beide. Zowel psychotherapie als antidepressiva blijken werkzaam en zijn over het algemeen even effectief, zo stelt men. De 'therapietrouw' is echter slecht te noemen: ongeveer de helft van de patiënten stopt binnen drie maanden de behandeling met een antidepressivum en ook andere vormen van behandeling worden door veel patiënten voortijdig afgebroken. Daarbij zijn er aanwijzingen dat de prognose voor mensen met een depressie die bij de huisarts komen relatief gunstig is, in vergelijking met mensen die geen hulp ontvangen, of die uiteindelijk naar de geestelijke

51

gezondheidszorg verwezen worden (Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, 2005).

Dit zijn voor de medische en psychologische hulpverlening wereld geen percentages om vrolijk van te worden of trots op te zijn. Want dit betekent onder meer dat van de ondergrens van ruim 750.000 mensen in Nederland die gebukt gaan onder een depressie, jaarlijks minimaal de helft niet binnen relatief korte tijd herstelt of ze nu wel of geen behandeling hebben gehad!

Ook roepen al deze gegevens op zijn minst een aantal vragen op. Waarom slaan de behandelingen niet of onvoldoende aan en waarom maakt het voor zo'n grote groep mensen niets uit of ze nu wel of geen behandeling hebben ontvangen? Waarom haken zoveel mensen af tijdens de behandeling? En waarom is de depressieve cliënt eigenlijk beter af bij de huisarts dan in de geestelijke gezondheidszorg, veelal de Riagg?

Het is de hoogste tijd voor met name de geestelijke gezondheidszorg, om eens heel goed de eigen behandelmethoden tegen het licht te houden, om de hand eens in eigen boezem te steken en wellicht om het roer eens radicaal om te

52

gooien. En dat eerste en het laatste zijn de experts ook inderdaad aan het doen. Maar helaas niet in de juiste richting, want welke conclusie wordt er getrokken op basis van deze gegevens?

"Aanbevolen wordt om in de eerste [drie] maanden na het begin van een eerste, lichte depressieve stoornis te overwegen niet meteen tot een behandeling over te gaan. Dit geldt zowel voor behandeling met antidepressiva als voor psychotherapie. Er moet dan wel voorlichting (en eventueel bibliotherapie) worden gegeven(...)" (Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richt- lijnontwikkeling in de GGZ, 2005, p.55 en p.59).

De achtergrond van deze aanbeveling is het gegeven dat een deel van de mensen met depressieve klachten op eigen kracht herstelt. Sterker nog, de mensen die geen behandeling ontvangen hebben grotere kans om van hun depressie af te komen, dan de mensen die wel behandeld worden! (Spijker e.a., 2001). Om in de woorden van het Trimbos- instituut te blijven:

"Getracht wordt om (...) een deel van de mensen met

------------------

"Op de site van het Trimbos-instituut wordt zelfs gesproken over een periode van een half jaar in plaats van de beoogde drie maanden (Henkelman, 2004)

53

depressieve klachten niet direct intensief te behandelen. Hiermee word onnodige schade aan komen (...)" (Trimbos-instituut, 2004).

Behandeling gevaarlijk voor de geestelijke gezondheid? Hulpverlening ziekmakend? Tja, dan kunnen we inderdaad maar beter snel de geestelijke gezondheidszorg opheffen. Of zou het misschien meer voor de hand liggen, om te bezien waarom de behandelingen niet aanslaan?

Stichting Pandora heeft evenals het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), deze 'depressierichtlijn' dan ook ondertekend. Pandora kaart in een kritisch schrijven ne betrekking tot deze richtlijn terecht aan dat bijvoorbeeld he begrip 'therapietrouw niet verwijst naar het gedrag cliënten, maar dat het een uiting is van een onderliggen probleem, namelijk de onvoldoende aandacht die beste wordt aan het belang van onder andere de communicatie  tussen behandelaar en cliënt. De voor cliënten belangrijke thema's zoals: bejegening, respect, begrip en zingeving cetera, worden helaas niet, of slechts zeer summier, behandeld in de richtlijn. De communicatie tussen cliënt en behandelaar blijkt echter in de ervaring van cliënten een van grootste knelpunten in de praktijk van de geestelijke

54

gezondheidszorg. Behandeling en aanpak sluiten vaak niet aan bij de werkelijkheid en beleving van de cliënt (Stichting Pandora, 2004). Pandora kaart hiermee een belangrijk punt aan. Volgens de Belgische psychotherapeut Bob Vansant heeft het voornamelijk te maken met de wijze waarop door de wetenschap en een groot deel van de professionele hulpverlening tegen depressie wordt aangekeken. Een depressie wordt beschouwd als een ziekte die je bestrijdt met medicatie en waarbij nog maar weinig ruimte is om te kijken naar het verhaal dat erachter steekt. Hij stelt:

"Een depressie is géén psychiatrische ziekte. Het is een sabbatmoment, een periode van bezinning van een mens die er even uit wil stappen, zich zelfs wil opsluiten in zijn slaapkamer of zo. Een depressie is een vraag naar verandering.(...) Wat ik de wetenschap vandaag de dag verwijt, is dat ze niet tot de bodem uitzoekt wat depressie is. Ook niet wat het verband is met onze manier van leven, van communiceren. Zoveel communicatiemiddelen hebben we nog nooit gehad en nog nooit hebben we zo slecht gecommuniceerd. Het ontbreekt ons aan inleving. (...) Er wordt nu heel rigide gedacht, heel fragmentarisch. Alles wordt ook benoemd. Een probleem wordt geïsoleerd, zonder te zien wat er achter schuilt. De jongste vijftien jaar is

55

het aantal psychiatrische benoemingen enorm gestegen. Vroeger waren er zestig ziektebeelden, nu zijn dat er honderdtwintig of zo. En de farmaceutische industrie creëert ziekten bij, om te kunnen draaien." ".(...) als Prozac inderdaad de gelukbrengende pil is, mag Volksgezondheid van mij Prozac in het drinkwater doen" (Martens, 2005).

Een ander kritiekpunt van Pandora richt zich eveneens op de conclusies over de werkzaamheid van antidepressiva. In tegenstelling tot eerdere gevolgtrekkingen in de richtlijn, komt in de conclusie niet terug dat de werkzaamheid van deze middelen sterk beperkt is. Ook zou niet naar voren komen dat de keuze voor een bepaald middel of een andere behandelmethode tevens gebaseerd zou moeten worden op de bijwerkingen en gezondheidseffecten op de korte en langere termijn. De gezondheidsrisico's, de soms ernstige bijwerkingen, de hinder of neveneffecten van psychofarmaca en de mate waarin zij de kwaliteit op belangrijke levensgebieden aantasten, blijven in de richtlijn buiten beschouwing. Ook sommige bijsluiters zouden onterecht zwijgen over risico's van gebruik van psychofarmaca. Recente bevindingen

----------------------------

-- Iets wat - in ieder geval in Engeland - al onbedoeld het geval blijkt te zijn (The Observer,2004)

56

rond verslaving en suïcide als gevolg van het gebruik van bepaalde medicijnen, zouden betrokken moeten worden bij de keuze voor een behandeling (Stichting Pandora, 2004).

Maar Pandora staat hierin niet alleen. Steeds meer (inter)-nationale wetenschappers luiden de noodklok. Er blijkt een vertekend beeld gegeven te worden van de werkzaamheid van nieuwe antidepressiva. Het verschil met nepmiddelen is zeer klein. 'Tegenvallende' onderzoeksuitkomsten blijven echter veelal onder tafel (Van den Burg, 2005). Ook de Britse psychiater Healy wijst op de beperkte effecten van deze middelen en op het feit dat ze slechts bij een bepaalde selectieve groep mensen positieve resultaten geven. Maar wel- ke groep dat is, die het meeste baat heeft bij deze middelen en wat nu precies de voor- en nadelen van antidepressiva zijn, daar wordt onvoldoende onderzoek naar gedaan. De farmaceutische industrie zelf heeft geen belang bij het ver- richten van grondig onderzoek naar deze kenmerken, van- wege de potentiële enorme verkleining van de afzetmarkt die dit tot gevolg zou kunnen hebben (Fransen, 2005).

Men verzet zich dan ook in toenemende mate tegen de inmenging van de farmaceutische industrie, als gevolg waarvan onder andere de waardevrijheid van wetenschappelijk

57

onderzoek zou worden aangetast. Ook is er kritiek op de commerciële marketingstrategieën die door deze farmaceutische industrie worden ingezet, om van onder andere anti-depressiva een 'life-style'middel te maken en zo een gigantsche afzetmarkt te creëren (o.a.: Healy, 2005; Dehu 2005).

Volgens Dehue, wetenschapstheoretische en wetenschapshistorica op het gebied van de psychologie, raken in de huidig concurrentiemaatschappij ook de normen voor goed functioneren opgeschroefd.

"Met de biotechnische mogelijkheden groeien de verwachtingen en de verplichtingen. We eisen van onszelf en anderen steeds meer soepelheid van lijf en geest Diepgravend persoonlijk onderzoek naar de oorzaken van psychisch lijden, verliest daarbij zijn zin. Terwijl klassieke psychotherapie diende voor het langzaam verwerken van ervaren leed, richt behandeling met antidepressiva zich op vlot herstel van gewenst functioneren. De farmaceutische industrie kan vervolgens aan de verwachtingen voldoen, die zij zelf met valse beloften heeft gevoed. Farmaceutische concerns staan in de beklaagdenbank wegens het aanpraten van

58

ziekten, het omkopen van wetenschappers en het manipuleren van onderzoek" (Dehue, 2005).

De arts Ivan Wolffers merkt op:

"De nieuwe antidepressiva zijn niet meer de wondermiddelen waarvoor ze tien jaar geleden werden aangezien. De bijwerkingen kunnen ernstig zijn, ze doen niet altijd wat ze beloven en soms treedt na de aanvankelijke stemmingsverbetering één op die dieper is en moeilijker te genezen valt. Voor de miljoenen mensen die wereldwijd depressief zijn, is dat een bittere pil" (Wolffers, 2002).

Gebruikers kunnen van moderne antidepressiva die behoren tot de groep van de SSRI's (de selectieve serotonine heropnameremmers), zoals Prozac, Seroxat, Zoloft en Fevarin - die notabene zo populair zijn geworden vanwege hun 'veiligheid' -, onder andere ernstig in de war raken en anderen of zichzelf (suïcidaliteit) proberen te beschadigen; men kan psychotisch raken; en men heeft in sommige gevallen een steeds hogere dosis nodig, als gevolg waarvan men chronisch depressief kan raken. Het blijkt dat naar de veiligheid van deze middelen nooit behoorlijk onderzoek is gedaan

59

(Wolffers, 2002 en o.a.: Healy, 2003; Aursnes e.a., 2005; Fergusson e.a., 2005).

Informatie over de soms ernstige bijwerkingen, zoals onder andere groeistoornissen en het vergroten van de kans op zelfmoord, in ieder geval bij kinderen, komt al helemaal mondjesmaat naar buiten (Fransen, 2005).  

En dat is een reden dat ook de (kinderen)-psychiaters zich grote zorgen maken omtrent het feit dat onder andere antidepressiva niet zo veilig en werkzaam blijken als eerst werd verondersteld. Kinder- en jeugdpsychiater Treffers vindt daarom dat het voorschijven van antidepressiva aan de depressie  kinderen verboden zou moeten worden (Netwerk, 2005). Volgens kinderarts Offringa blijkt zo'n tachtig procent van de medicijnen niet of onvoldoende onderzocht op veiligheid voor kinderen (Netwerk, 2005). Volgens nieuwe regelgeving in Amerika en Europa geldt inmiddels een ernstige waarschuwing voor gebruik van onder andere SSRI's door kinderen en adolescenten onder de 18 jaar (FDA, 2004). In Engeland zijn de meeste zelfs verboden voor deze leeftijdsgroep. In 2004 volgde het Nederlands College ter beoordeling van geneesmiddelen (CBG) met een, volgens Treffers veel te gematigde, waarschuwing (Bos, 2005).

60

Dit alles is zeer zorgwekkend, niet in het minst om het gegeven dat het gebruik van antidepressiva de afgelopen vijf jaar met 33% is toegenomen (SFK, 2005). Ook het indicatiegebied is namelijk de laatste jaren sterk uitgebreid. Deze middelen worden immers niet alleen bij depressies voorge- schreven, maar ook bijvoorbeeld bij angst -en paniekstoornissen, bedplassen bij kinderen, incontinentie, pijnen et cetera. Men is lang niet altijd op de hoogte dat het om een SSRI gaat (Bos, 2005).

Een reden te meer om, zoals een aantal van deze mensen terecht bepleit, nog eens goed stil te staan bij de factoren die ten grondslag liggen of bijdragen aan het ontstaan van, in dit geval, een depressie.

Het andere punt dat voorgesteld wordt in de 'depressierichtlijn', namelijk de aanbeveling om mensen met een lichtere depressie niet meteen te behandelen, is natuurlijk minstens zo zorgelijk. Al decennia lang wordt ervoor gestreden om psychische problemen uit het maatschappelijke taboehokje te krijgen; nog steeds geven mensen het niet gemakkelijk toe als ze gehinderd worden door problemen van psychische aard; nog steeds lukt het veel mensen niet om hun schroom te overwinnen en met dit soort klachten naar een

61

huisarts of naar een hulpverlener binnen de geestelijke gezondheidszorg te stappen. En nu gaan we volgens de nieuwe richtlijn deze mensen de boodschap geven dat het knap van ze is dat ze gekomen zijn, maar dat ze nog een par maanden tot een half jaartje geduld moeten hebben, voor dat we serieus zullen gaan kijken of we misschien iets aan hun problemen kunnen gaan doen? Dit, onder het mom van: 'misschien drijft de depressie vanzelf wel weer over hier heeft u vast de titel van een boek, zodat u zich wat in uw problemen kunt verdiepen.'

Hoe bedoelt u, iemand met een kluitje (of een boekje) in het riet sturen?

En dan hebben we het nog niet eens over het simpele gegeven dat het niet (op juiste wijze) behandelen van lichtere of milde depressies, net als bij andere lichtere psychische stoornissen, leidt tot een groter risico op toekomstige ernstigere uitkomsten, zoals suïcidepogingen, opname en arbeidsongeschiktheid (Kessler e.a., 2003).

Laten we hopen dat we met deze 'depressierichtlijn' van de Landelijke Stuurgroep de oorlog tegen de depressie gaan winnen. Wij voorspellen echter zeer sombere resultaten...

62

Schizofrenie

Bij psychotische stoornissen, zoals bijvoorbeeld schizofrenie, wijst men als oorzaak eveneens een samenspel van genetische en omgevingsfactoren aan. Zo'n honderdduizend mensen in Nederland lijden aan schizofrenie. Het bewijs voor de invloed van genetische factoren noemt men bij deze stoornis onomstreden. De belangrijkste risicofactor is het hebben van een eerstegraadsverwant met schizofrenie. Dit gegeven kan men echter niet omdraaien, het merendeel van de mensen met schizofrenie heeft geen eerstegraadsverwanten met deze stoornis. Primaire preventie zou niet mogelijk zijn (Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, 2005).

De hoeksteen van de in de richtlijn aanbevolen behandeling, is een behandeling met psychofarmaca. Dit kan aangevuld worden met zaken als psych-educatie, eventueel gezinsinterventie en in sommige gevallen en situaties tevens cognitieve gedragstherapie, acute dagbehandeling, psychiatrische intensieve thuiszorg, et cetera. De antipsychotica hebben echter veelal zeer belastende en ernstige bijwerkingen. Door patiënten wordt onder meer gevoelsvervlakking, leegte in denken en spraak, hartritmestoornissen, verlate bewegings-

63

stoornissen en seksuele problemen genoemd (Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, 2005). ont

De zienswijze dat psychische stoornissen voortkomen uit den wisselwerking tussen genen en omgeving is in de huidige tijd van toepassing op de meeste psychische stoornissen. Daarbij wordt over het algemeen de stoornis beschouwd als een tot uiting gekomen genetisch bepaalde kwetsbaarheid voor een bepaalde ziekte, waarvan de symptomen met medicatie wat bijgestuurd kunnen worden. Feit blijft, dat als je op dit moment de diagnose van een psychiatrische stoornis opgeplakt krijgt, je niet echt vrolijk wordt van de vooruitzichten om er af te komen. En dat zijn de meeste mensen die met deze problemen worstelen dan ook inderdaad niet. Bij een aanzienlijk deel van hen gaat het vroeger of later mis.

Suïcide

Van de ruim anderhalf miljoen mensen die jaarlijks overlijden als gevolg van geweld, sterft bijna de helft door suïcide

64

De voornaamste psychiatrische en psychologische factoren die met suïcide in verband zijn gebracht zijn: depressie en andere stemmingsstoornissen, schizofrenie, gedrags- en persoonlijkheidsstoornissen, voel van hopeloosheid. angst, impulsiviteit en een gevoel

van hopeloosheid.

Depressie wordt het meest in verband gebracht met suïcide. Ongeveer 80% van mensen die suïcide pleegden had verscheidene depressieve symptomen (Krug e.a., 2002).

Van de mensen met schizofrenie denkt bijna de helft actief na over suïcide of een suïcidepoging. 20 tot 40% van de schizofreniepatiënten doet een serieuze suïcidepoging en rond de 10% van de mensen die lijden aan schizofrenie pleegt uiteindelijk suïcide (Landelijke Stuurgroep Multidiscilinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, 2005).

Wereldwijd zijn de depressieve stoornissen en schizofrenie tezamen verantwoordelijk voor 60% van alle suïcides (WHO, 2001).

Al met al is het maar droevig gesteld met de huidige stand van zaken in het rijk der psychische stoornissen. En dit is vreemd en niet te begrijpen, want vrijwel alle informatie ligt op tafel. Alle kennis is er. Alle aanwijzingen wat betreft het ontstaan, de oorzaken en de behandeling van deze problemen zijn voorhanden. De gegevens liggen verspreid over de

65

verschillende wetenschappen en disciplines, zelfs allemaal wetenschappelijk onderbouwd. Alleen, het blijven fragmenten die blijkbaar maar niet samengevoegd worden. Maar de antwoorden zijn er en de oplossingen ook, direct voor onze voeten, zo voor het oprapen.

66

4. Baanbrekers

 "Few are those who see with their own eyes and feel with their own hearts." (Albert Einstein)

Gelukkig zijn we in deze wereld niet alleen maar overgeleverd aan een (overgrote) meerderheid van psychologisch- wetenschappelijke klonen, maar geeft het in onze tijd van 'fatal blindness', zoals Einstein (1943) het noemde, ook nog echte baanbrekende inzichten en ontdekkingen.

Hersenen en genen veranderen

Volgens de psychiater en neurowetenschapster Andreasen zijn onze hersenen aan veranderingen onderhevig als gevolg van ervaringen. Volgens haar bepaalt de erfelijke informatie die aanwezig is in het DNA van ieder individu maar ten dele hoe de hersenen eruit zien en hoe ze werken. Het is een teken dat ervaringen, of die nu van fysieke of sociaal-culturele aard zijn, evenzeer invloed hebben op de structuur van de hersenen en daarmee op hun functioneren. Het betekent Dok dat tot op de jongvolwassen leeftijd toe, allerlei externe invloeden kunnen neerslaan in de bouw en functioneren van en hersenen, ten goede of ten kwade (Feenstra, 1997).

67

Andreasen schrijft hersenplasticiteit, over deze dat: 

''onze hersenen in een toestand van constante dynamische verandering zijn, die plaatsvindt als gevolg van de inwerking van de ervaringen op onze psychisch functies en psychische toestand" (Andreasen, 2002 p.40).

Onze hersenen, maar zelfs ook onze genen, zijn dus niet zo onveranderlijk en allesbepalend als de meeste mensen denken.

"Verder zijn genen net als de hersenen, 'plastisch'. Genen worden beïnvloed door 'omgevingsfactoren' en hun gedrag wordt erdoor veranderd. (...) Het is moeilijk in te zien dat de hersenen plastisch zijn - dat ervaringen van de geest de hersenen doen veranderen - het plastisch zijn nog moeilijker in te zien dat genen ook plastisch zijn en beïnvloed kunnen worden door de omgevingsfactoren. Maar dat gebeurt. Genetische plasticiteit bevrijd ons van genetisch determinisme. Het geeft ons de hoop dat wij op een dag een manier zullen vinden om de genetische instructies te kunnen wijzigen die tot ziekten als psychiatrische en andere aandoeningen kunnen leiden" (Andreasen, 2002, p.43).

68

De uitgangspunten van deze visie zijn absoluut niet nieuw en werden duizenden jaren geleden al verwoord. Uitermate interessant is wel dat dit gegeven nu wetenschappelijk wordt aangetoond en bevestigd. Alleen, men blijft zich voor- namelijk focussen op de relatie tussen psyche en gedrag, tussen gedrag en lichaam (genen, hersenen) of tussen psyche en lichaam (genen, hersenen). Maar nog steeds veel te weinig aandacht krijgt de relatie die het gevoel heeft met hersenen, genen, psyche of gedrag. En daar ligt volgens oude bronnen, wijsheden en inzichten de kern! Van deze bronnen is het Oude Testament de oudste en daarna vinden we haar vooral terug in de oosterse filosofie bij Mencius, in de evangeliën en bij de wijsheid van de Tolteken: een belangrijke (primaire) oorzaak van psychische problemen ligt - externe factoren daargelaten niet zozeer in de genen, de hersenen, de psyche of de ratio, maar in het (beschadigd) gevoelsleven!

En langzaam maar zeker worden nu her en der ontdekkingen gedaan die dit uitgangspunt, dat in de huidige tijd nog steeds zeer omstreden is, hoe langer hoe meer bevestigen en bewijzen.

69

Invloeden tijdens de zwangerschap

Het effect van knuffelen, van positieve gedachten, van gevoelens van liefde, verliefdheid en geluk, maar ook van voorbeeld negatieve stress en spanning op ons gedrag, immuunsysteem en onze hersenen en tevens op die van on (zelfs nog ongeboren) kinderen, is al door diverse onderzoekers aangetoond. Zo zou verhoogde prenatale stress bij moeder bijvoorbeeld één van de bepalende factoren zijn van verschillen in temperament en ontwikkeling bij jonge kinderen en het kan een risicofactor zijn voor psychopathologie het latere leven (Huizink e.a., 2002).

Al tijdens de vroege ontwikkeling van de foetus kunnen bepaalde factoren van invloed zijn op het zich snel ontwikkelende foetale brein. Prenatale stress kan net als voeding stoffen, alcohol, roken en drugs, direct de algemene en fysieke ontwikkeling van de foetus beïnvloeden. Het wordt net als deze andere factoren in verband gebracht met gevolgen  vroeggeboorte en een laag geboortegewicht. Ook kun ontwikkeling van het kind, hetgeen kan leiden tot een verhoogd risico op bepaalde ziekten.

De veranderingen in de omgeving van de foetus, dienen worden door onder andere deze externe factoren, lijken

70

tevens effecten te hebben op de ontwikkeling van de hersenen, hetgeen kan leiden tot hersenziekten bij pasgeborenen of psychopathologie in het latere leven.

De schadelijke effecten van tabak, alcohol, medicijnen, drugs of straling op de ontwikkeling van de hersenen, zijn al vrij algemeen bekend. Zij kunnen naast de directe schade die ze aanrichten ook normale hersenprocessen verstoren en leiden tot stoornissen in het cognitief functioneren, tot gedragsstoornissen en zelfs tot een verstandelijke handicap. Andere prenatale factoren die ook wel in verband worden gebracht met latere schizofrenie en stemmingsstoornissen, omvatten de afwezigheid van bepaalde voedingsstoffen en het doormaken van influenza. De effecten van deze externe prenatale factoren resulteren over het algemeen in duidelijke fysieke afwijkingen, groeiachterstand of psychopathologie.

Interne prenatale factoren, zoals stress bij de moeder tijdens de zwangerschap, kan leiden tot meer subtiele verstoringen van de normale ontwikkeling naast de duidelijke effecten op de algemene ontwikkeling van de foetus die resulteren in vroeggeboorte en lager geboortegewicht. Ernstige stress bij de moeder tijdens de zwangerschap is in relatie

71

gebracht met een verhoogde kans op schizofrenie op de volwassenen leeftijd voor de kinderen die geboren werden deze moeders. Ook zijn er aanwijzingen voor de effecten van prenatale stress wat betreft de ontwikkeling van lange termijn gedragsproblemen (Huizink, 2000).

Huizink (2000) noemt het terecht opmerkelijk dat twee aspecten van de prenatale periode, namelijk stress en angst tijdens de zwangerschap, nog zo weinig aandacht hebben gekregen vanuit de onderzoekswereld.

De bevindingen suggereren dus dat prenatale stress haar invloed kan uitoefenen op verscheidene fysiologische systemen die meer algemeen betrokken zijn bij de ontwikkeling van psychopathologie. Deze prenatale stress lijkt te zorgen voor een verhoogde aanleg voor latere psychopathologie.

Maar niet alleen wat we voelen en ervaren vóór de geboorte, maar ook wat we voelen en waarnemen nå de geboorte heeft zo zijn impact.

Spiegelneuronen

Men heeft onder andere ontdekt dat onze hersenen veranderen door wat men spiegelneuronen noemt, als gevolg van

72

het 'observeren' van anderen. We nemen niet alleen wáár wat de ander doet, voelt of ondergaat, maar tegelijkertijd wordt ons eigen neurale netwerk geactiveerd als zouden we het gedrag en de emoties zelf vertonen, ervaren of ondergaan. We kunnen als het ware dus letterlijk gedragingen en emoties van anderen kopiëren. Met name als het gedragingen, ervaringen of emoties betreft die dicht liggen bij de gedragingen en emoties die ons al bekend zijn. Het is één van de verklaringen, waarom wij in staat zijn anderen te begrijpen en ons in anderen kunnen inleven (Gallese, in druk; Wicker e.a., 2003).

Dit, zo speculeert men terecht, heeft belangrijke implicaties voor sociale interacties. Je zou hierop doorbordurend kunnen zeggen, dat waar je mee omgaat, je letterlijk mee wordt besmet. Dit geeft een extra dimensie aan de intensiteit van de voorbeeldfunctie die ouders, opvoeders en omgeving hebben ten opzichte van kinderen, zowel qua openlijk gedrag als ook via gezichtsexpressie, 'verborgen' emoties en spanningen et cetera. Ook kan je je in deze context afvragen, wat het opgroeien bij bijvoorbeeld een depressieve ouder doet met de neurale netwerken van het kind. Een recent onderzoek toonde aan dat naast de reeds bekende negatieve effecten van een postnatale [post-partum]. 

73

Depressie van de moeder, ook een postnatale [post-partum] depressie van de depressie van de vader een slechte invloed heeft op het gedrag en de emotionele ontwikkeling van het jonge kind.

Eerder was al bekend dat adolescente kinderen van depressie vaders vaker psychiatrische stoornissen hebben (Ram chandani e.a., 2005).

Hetzelfde systeem dat ons in staat stelt om met anderen mee te voelen en ons in anderen in te leven, maakt ons blijkbaar tegelijkertijd kwetsbaar voor het overnemen van gedragingen en emoties van anderen. Er is sprake van een automatisch delen van vertoonde emoties (Wicker e.a., 2003).

Hechting

Empathie, het vermogen om onszelf in te leven in de gevoelens van een ander, wordt gedacht een belangrijk onderdeel van altruïsme te zijn. De veronderstelling dat empathie a minimaal vanaf de geboorte aanwezig is, werd al eerde aangetoond, onder meer door middel van een experiment bij pasgeboren baby's. Zij werden blootgesteld aan of het gehuil van een andere baby of aan een net zo luide computersimulatie van het gehuil of aan stilte. De baby's die een echte baby hoorde huilen, begonnen al snel zelf ook te

74

huilen en toonden fysieke tekenen van agitatie zoals schoppen en grimassen maken. De baby's die aan het gesimuleerde gehuil of aan de stilte waren blootgesteld, vertoonden daarentegen niet veel tekenen van onbehagen (Sagi & Hoffman, 1976).

Empathie speelt een belangrijke rol bij het tot stand komen van (een veilige) hechting, in het bijzonder tijdens onze kindertijd.

Hechting is de sterke emotionele/gevoelsmatige band die een persoon aan zijn meest innige metgezellen verbindt (Bowlby, 1958, 1973). Volgens de hechtingstheorie creëren verzorgers die open en ontvankelijk op hun kind reageren een veilige basis voor het kind. Het kind moet weten dat de belangrijkste persoon in zijn leven betrouwbaar is en dat deze er voor hem is wanneer hij hem nodig heeft. Dit gevoel en besef van veiligheid geeft het kind een basis van waaruit hij de wereld kan onderzoeken. Daarnaast ontwikkelt het kind impliciet mentale 'werkmodellen' van relaties tussen hemzelf en anderen en van hoe deze relaties werken. Deze werkmodellen worden later gebruikt om een kijk op de wereld vorm te geven (Bowlby, 1969). Het intern werkmodel van de relatie met de opvoeders vormt in principe het basis-

75

patroon, waarop in de volwassenheid de omgang met anderen zal gaan berusten (Derks e.a., 1997).

Deze hechting kan echter ook verstoord raken. Er ontstaat dan een onveilige, oftewel angstige vorm van hechting. Dit kan het geval zijn als ouders of verzorgers bijvoorbeeld de signalen van het kind verkeerd begrijpen; zelf erg wisselend en inconsistent zijn in hun gedrag en stemmingen jegens het kind; erg ongeduldig zijn; boos of wrevelig reageren als het kind met hun eigen plannen of activiteiten interfereert; zich negatief opstellen ten opzichte van het kind, dus over- wegend het kind afwijzen; of het juist overladen met prikkels, over stimulerend zijn, zelfs als het kind aangeeft niet gestimuleerd te willen worden (Ainsworth, 1979).

De kinderen die onveilig of angstig gehecht raken, ontwikkelen vervolgens een verwachtings- en gedragspatroon dat overeenkomt met het interactiepatroon dat ze met hun opvoeders hebben. Zo kan het kind bijvoorbeeld geleerd heb- ben geen hulp of troost te hoeven verwachten van zijn opvoeder en zich als gevolg daarvan ook niet laten helpen door bijvoorbeeld de schooljuf, of juist vervelend gaan doen, tegen leeftijdsgenootjes die met hem willen spelen. Als zij vervolgens ook negatief op het kind gaan reageren, dan

76

bevestigt en versterkt dat het onveilige werkmodel. Dit kan er weer toe leiden dat het kind op een negatieve manier om aandacht gaat vragen (Derks e.a., 1997).

"Onderzoek heeft inderdaad aangetoond dat kinderen bij wie als baby een onveilig werkmodel werd vastgesteld, op kleuter- en lagere school leeftijd gedragsproblemen gingen vertonen, die onder meer tot uiting kwamen in agressief optreden tegen leeftijdsgenoten. Bij veilig gehechte kinderen, kwamen dergelijke gedragsproblemen veel minder voor(...). De laatste jaren is er steeds meer onderzoek beschikbaar gekomen over samenhangen tussen onveilige gehechtheid en verschillende vormen van psychopathologie in de jeugd en op latere leeftijd" (Derks e.a., 1997).

Uit een onderzoek naar de relatie tussen onveilige gehechtheid in de kinderjaren en later (gewelddadig) crimineel gedrag, bleek uit een steekproef onder ter beschikking gestel- den dat er bij 95% sprake was van een onveilige gehechtheid tegenover de verdeling van zo'n 50 à 65% veilig ge- hechten die veelal onder "normale" volwassen wordt aangetroffen (Derks e.a.,1997). De uitkomsten doen een verband vermoeden tussen een brede range van psychische problemen en onveilige gehechtheid, concluderen de

77

onderzoekers. Onder de onveilig gehechte was er in het totaal bij meer dan de helft sprake van (onverwerkte) trauma's in de vorm van fysieke mishandeling en/of seksueel misbruik, een problematische levensloop met grote discontinuïteit in de opvoeding en met ernstige gedragsproblemen op jonge leeftijd (Derks e.a., 1997).

Uit onderzoeken blijkt verder dat de beste voorspeller van de wijze waarop het kind gehecht raakt, de verzorgingsstijl van de ouder(s) is (Goldberg e.a., 1986). De verzorgers, niet de kinderen, blijken de primaire bouwmeesters te zijn van de kwaliteit van de hechting van het kind (Weber e.a., 1986; Shaffer, 1989; Bokhorst e.a., 2003).

Daarnaast wijzen verdere neurowetenschappelijke bevindingen erop, dat de hechtingsstijl van invloed is bij de ontwikkeling van de delen van de hersenen die betrokken zijn bij onder andere het reguleren van emoties en geheugen, waardoor het van fundamentele invloed is op de verdere emotionele ontwikkeling van het kind en zijn toekomstige geestelijke gezondheid. Volgens de onderzoeker worden hechtingsstijlen op deze wijze doorgegeven van generatie op generatie. (Bomba, 2004).

78

Kinderrechtenspecialist Willems wijst terecht, in zijn voor een ieder die al dan niet beroepsmatig met kinderen te maken heeft, onmisbare - meesterwerk: 'Wie zal de opvoeders opvoeden?', op het volgende:

"Indien een derde tot de helft van alle volwassenen onveilig gehecht is, dan is het evident dat een sociaal-pedagogisch vangnet dat in principe voor alle kinderen een veilige(r) gehechtheid mogelijk maakt (dat wil zeggen: hun recht op minimale persoonswording realiseert), niet alleen een belangrijke bijdrage levert aan de preventie van kindermishandeling, maar ook aan de preventie van psychische stoornissen en van criminaliteit, en dus aan de preventie van ernstig menselijk lijden voor miljoenen Nederlanders, alsmede aan de besparing van vele miljarden op de uitgaven aan somatische en psychische gezondheidsvoorzieningen, arbeids- ongeschiktheids- en andere sociale uitkeringen en misdaadbestrijding. Dit mag een sweeping statement lijken, maar het is veeleer een open deur waar de samenleving en de overheid, die geacht wordt die samenleving te leiden, zuinig met de schaarse middelen om te gaan, en de rechten van de zwakken te beschermen, met een wijde boog omheen lopen" (Willems, 1999, p.563).

79

De rechten van de meest kwetsbare groep binnen onze maatschappij, onze kinderen, worden helaas massaal met voeten getreden. En misschien nog erger: de schending ervan wordt oogluikend toegestaan, genegeerd of zelfs openlijk 'goedgepraat' binnen zowel het gezin, de maatschappij als ook de hulpverlening.

Al deze gegevens zeggen nogal wat over de impact die de opgroeisituatie op kinderen heeft! En juist daarin gaat het vaak mis, met alle gevolgen van dien.

80

"Toen zei hij tot zijn discipelen: "Het is onvermijdelijk dat er oorzaken tot struikelen komen. Maar wee degene door wiens toedoen ze komen! Het zou voordeliger voor hem zijn, dat hem een molensteen aan de hals werd gehangen en hij in de zee werd geworpen, dan dat hij een 

van deze kleinen tot struikelen brengt""  (Lukas, 17: 1-2)

Kindermishandeling

De definitie van kindermishandeling, zoals gehanteerd door het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) luidt:

"Kindermishandeling is elke vorm van voor de minderjarige bedreigende of gewelddadige interactie van fysieke, psychische of seksuele aard, die de ouders of 

andere personen ten opzichte van wie de minderjarige in een relatie van 

afhankelijkheid of van onvrijheid staat, actief of passief opdringen waardoor 

ernstige schade wordt berokkend of dreigt te worden berokkend aan de 

minderjarige in de vorm van fysiek of psychisch letsel."

Hieronder vallen onder meer: lichamelijke mishandeling en verwaarlozing; psychische of emotionele mishandeling en verwaarlozing en seksueel misbruik.

81

Uit diverse onderzoeken blijkt een sterk verband tussen het voorkomen van kindermishandeling in de levensgeschiedenis van kinderen en volwassen en hun verblijf in onder andere instellingen voor medische kleuterdagverblijven, kinder- en jeugdpsychiatrie, algemeen psychiatrische zieken- huizen, tbs-klinieken et cetera.

Willems (1999) haalt in zijn boek onder andere de resultaten van een studie aan die uitwees dat bij ruim een derde van de kinderen die verbleven in medische kleuterdagverblijven, medische kindertehuizen en kinder- en jeugdpsychiatrische instellingen, lichamelijke mishandeling, lichamelijke verwaarlozing en seksueel misbruik werd vastgesteld of vermoed (Noordhoek- Van der Staay, 1992). Psychische of emotionele mishandeling en verwaarlozing werden in dit onderzoek dus buiten beschouwing gelaten.

Een ander onderzoek dat hij vermeldt, werd verricht in een inrichting voor personen die voor een misdrijf veroordeeld zijn en aan wie een behandeling is opgelegd. Hieruit bleek dat vier op de vijf van de behandelde delinquenten met ernstige psychiatrische problemen in zijn jeugd emotioneel verwaarloosd is. Eén op de vijf is als kind seksueel misbruikt en bij meer dan de helft was de gezinssituatie zo ernstig dat ingrijpen van buitenaf onvermijdelijk was (Van Marle, 1995).

82

Ook uit een onderzoek onder psychiatrische patiënten bleek dat er in deze hele groep veelvuldig sprake was geweest van vroege en latere traumatische ervaringen, zoals mis- handeling. Bij de groep patiënten met een borderlinepersoonlijkheidsstoornis had meer dan de helft een geschiedenis van lichamelijke mishandeling in de kindertijd (Golier e.a., 2003). Een ander onderzoek wijst zelfs uit dat 81% van de volwassen borderlinepatiënten in hun kindertijd getraumatiseerd is door fysiek of seksueel misbruik, of doordat ze getuige waren van ernstig geweld (Herman, 1989). Willems (1999) citeert in zijn boek:

"Emotionele verwaarlozing en lichamelijk en seksueel geweld zijn sterke risicofactoren voor het ontstaan van de borderline en de antisociale persoonlijkheidsstoornis. Zo ontwikkelen kinderen die al vroeg en langdurig te maken krijgen met incest of andere vormen van geweld en dwang, vaak ernstige borderlinepathologie zoals impulsiviteit, zelfverminkingen en dissociatieverschijnselen" (Verheul, 1995).

Maar ook blijkt een posttraumatische stressstoornis bijvoorbeeld vaak samen te gaan met een depressie en deze combinatie vergroot vervolgens het risico op suïcidaal gedrag (Oquendo e.a., 2005).

83

Daarnaast zijn er nu aanwijzingen dat er als gevolg van herhaald emotioneel trauma veranderingen in de hersenen optreden die vervolgens lijden tot cognitieve en gedragsveranderingen (Harvey e.a., 2004).

Klinisch psycholoog John Read vatte tezamen met de psychiater Colin Ross de onderzoeksliteratuur samen, waarin verslag wordt gedaan van het zeer veelvuldig vóórkomen van psychische trauma's, inclusief seksuele en fysieke mishandeling in de kindertijd, bij mensen die psychotisch in het algemeen of schizofreen in het bijzonder zijn.

De literatuur geeft aan dat traumatische ervaringen in de kindertijd in sommige gevallen oorzakelijk gerelateerd kunnen zijn aan het ontwikkelen van psychotische symptomen in het latere leven, wellicht door het vergroten van de diathese (aanleg)zijde in het diathese-stress model*.

De onderzoekers stellen dat de vervormde, maar nog steeds overheersende versie van dit model, die claimt dat de diathese hoofdzakelijk of exclusief biogenetisch van origine is,

--------------------

'Een model dat vaak wordt gebruikt om psychische ziektebeelden te verklaren, vanuit een interactie tussen het hebben van aanleg voor een psychisch ziektebeeld enerzijds en stresserende (biologische en/of psychosociale) omgevingsfactoren, waardoor het ziektebeeld op een gegeven moment tot uiting komt, anderzijds. Alhoewel de aanleg in de kern niet aangeboren hoeft te zijn, wordt zij in de huidige praktijk nog vaak geinterpreteerd als puur genetisch (in de zin van erfelijk en onveranderlijk,.

84

daardoor ten onrechte alle psychosociale stressoren en trauma's exclusief aan de 'stress'kant van de vergelijking stelt. Zij pleiten voor een uitbreiding van de behandelmogelijkheden voor mensen met schizofrenie. Alle mensen met deze diagnose zouden grondig op de aanwezigheid van psychische trauma's onderzocht moeten worden en waar mogelijk psychologische behandelingen aangeboden moeten krijgen om de gevolgen van deze trauma's aan te pakken in plaats van, zoals nu gebeurt, deze mensen relevante therapieën te onthouden (Read & Ross, 2003).

Uit de recente conferentie 'Trauma and Psychosis', georganiseerd door het Trimbos-instituut en de Universiteit van Maastricht (d.d. 14 juni 2005), waar ook Read een van de sprekers was, kwam eveneens naar voren dat traumatische ervaringen uit de jeugd steeds vaker worden gezien als mo- gelijke oorzaak voor het ontstaan van psychische problemen zoals schizofrenie op latere leeftijd, zo geeft het Trimbos- instituut in een recent persbericht weer.

"Kindermishandeling en kindermisbruik lijken een biologische kwetsbaarheid tot gevolg te hebben voor de ontwikkeling van psychotische symptomen." "Toch", zo concludeert men terecht, "wordt er in zowel de klinische praktijk als in de onderzoekswereld nog te vaak

85

vanuit gegaan dat dit minder relevant zou zijn bij psychotische aandoeningen dan bij andere, minder ernstige psychopathologische condities. Dit, terwijl het ondergaan van misbruik en mishandeling in de kinderen nauw samen lijkt te hangen met de ontwikkeling van psychotische klachten op latere leeftijd. Onderzoek wijst uit dat in de levensloop van

mensen met psychose opvallend vaak trauma voorkomt. Van alle psychotische 

aandoeningen ziet men bij psychose de sterkste associatie met kindermisbruik en kindermishandeling.  Waarbij seksueel misbruik de sterkste voorspeller van latere psychiatrische symptomen" (Trimbos-instituut, 2005).

Neem al het voorgaande, hetgeen nog maar een grove selectie is uit de vele relevante onderzoeken, eens in ogenschouw en leg daarnaast het volgende gegeven. In Nederland worden volgens schatting jaarlijks minimaal tachtig duizend kinderen het slachtoffer van kindermishandeling (Willems, 1999). En als je spreekt over kindermishandeling in ruime zin, dus met inbegrip van voor kinderen bedreigende of opvoedingssituaties die (nog net) niet als kindermishandeling worden beschouwd, dan kan je zelfs stellen dat enkele honderdduizenden in ons land zich op zijn minst in een

86

geestelijke gevarenzone bevinden. Zij behoren tot de sociaadaal-pedagogische minima van ons land (Willems, 1999). Dit zijn natuurlijk al zeer alarmerende cijfers, maar het wordt nog gruwelijker als je het gegeven op je in laat werken dat er in Nederland gemiddeld elke vier à vijf dagen een kind aan de gevolgen van kindermishandeling overlijdt (Willems, 1999). Als je dit allemaal tot je door laat dringen, dan mag je daar met recht stil van worden!

Zeer zeker deze tachtigduizend kinderen lopen dus groot gevaar later zelf ook weer in de problemen te komen, met alle gevolgen van dien. En hopelijk begint het u nu te dagen hoe dit komt. Kinderen die bij dit soort ouders verwekt worden moet je eigenlijk na het eerste signaal dat er iets fout gaat weghalen. Maar daar ligt een enorm taboe. Je haalt een kind niet zomaar weg bij zijn natuurlijke ouders. Het hele rechtsapparaat en de jeugdzorg is op die gedachtegang geënt. Frappant natuurlijk. Onze auto's worden gekeurd tot op het laatste schroefje en zodra er ook maar iets aan mankeert mogen ze niet meer rijden. Maar elke malloot mag een kind verwekken en 'opvoeden' en het dan tot op het bot toe terroriseren.

87

"This suffering and there are many more examples that 1 - is a legacy that reproduces itself, as new generations learn from the violence of generations past, as viccould givetims learn from victimizers, and as the social conditions that nurture violence are allowed to continue. No country, no nurtuno community is immune.
But neither are we powerless against it." -- (Nelson Mandela, 2002)

Doorgeefproces

Wat zijn het voor mensen die deze daden begaan? Wat bezielt hen? Er zijn vele factoren die kunnen meespelen, maar de mensen die zulke daden plegen zijn zeer zeker op dat moment psychisch en/of emotioneel gestoord. Veelal zijn ze ook zelf in hun jeugd slachtoffer geweest van kindermishandeling .   Willems formuleert het als volgt:

"(...) ouders zijn soms zo wreed tegenover hun 'eigen vlees en bloed' dat een verklaring daarvoor in eerste plaats moet worden gezocht in verdrongen - 'vergeten en vergeven - wreedheid henzelf als kind aangedaan" (Willems, 1999, p.480).

Uiteraard is dit geen wet van Meden en Perzen. Maar in het merendeel van de gevallen is er in onze optiek sprake van

88

wat wij noemen: een doorgeefproces. Een ieder die (psychisch/ motioneel) beschadigd is, wil (on)bewust anderen of zichzelf beschadigen (De Boever, 1988). Of zoals Willems het noemt: transgenerationaliteit, het van generatie op generatie doorgeven van niet verwerkte (jeugd)trauma's (Willems 1999, p.466).

Willems (1999) stelt dat ouders in pedagogische zin hun kinderen niet meer kunnen geven dan zij zelf van huis uit hebben meegekregen en later hebben bijgeleerd.

""(...) niemand [kan] meer rationaliteit, moraliteit, authenticiteit (echtheid, eigenwaarde) uit- en overdragen en pedagogische vaardigheden (...) uitoefenen, dan hij of zij zelf heeft meegekregen, van de eigen ouders en leefomgeving, door scholing of andere aanvulling van de staat, door zelfstudie en zelfontwikkeling" (Willems, 1999, p.465).

Hij haalt in deze context tevens het volgende treffende citaat aan:

"Kinderen die men respecteert, leren respect. Kinderen die men dient, leren dienen, leren de zwakkere dienen. Kinderen die men liefheeft zoals ze zijn, leren ook verdraagzaamheid. 

Op die basis ontstaan hun eigen

89 

idealen, die nooit anders dan menselijk kunnen zijn omdat ze voortkomen 

uit de ervaring van liefde" (Miller)

Er is volgens Willems dus sprake van van het niet verwerkte psychotrauma. transgenerationalitet

van het niet verwerkte psychotrauma.

"(...) het idee van het niet verwerkte psychotrauma als oorzaak van een pedagogisch tekort en het pedagogisch tekort als (potentiele) oorzaak van nieuwe psychotrauma's (van herhaald - transgenerationeel- pedagogisch falen) (...)" (Willems, 1999, p.498).

Bij een psychotrauma gaat het in de kern om emotionele beschadigingen door ouderlijk tekortschieten (hetgeen los staat van de schuldvraag) - in welke vorm dan ook - veroorzaakt, die leiden tot ontwikkelingspsychopathologie (Willems, 1999, p.497, 498).

Twee belangrijke aspecten van de psychische en psychosociale gevolgen van (met name seksuele) kindermishandeling die Willems beschrijft, zijn:

- de posttraumatische symptomen die zich voor kunnen doen, zoals bijvoorbeeld de posttraumatische reacties, dissociatieve reacties, alcohol- en drugsmisbruik, automutilatie,

90

vervorming van de persoonlijkheidsontwikkeling, et cetera (Nicolai, 1991);

de herhalingsdwang, die zowel actieve (externaliserende herhaling van daderpatronen), passieve (internaliserende herhaling van slachtofferpatronen), of gemengde uitingsvormen aan kan nemen (o.a.: Draijer, 1996 en 1988; Nicolal, 1991).

De slachtoffers kunnen dus weer daders worden.

Willems (1999) geeft in zijn boek een overzicht van de (gecombineerde) psychische en maatschappelijke gevolgen van kindermishandeling en verdeelt dit in een aantal rubrieken die kort samengevat neerkomen op:

- een traumaspectrum dat de gehele psychiatrische diagnostiek omvat;

-onverschilligheid jegens mensen en regels, (zelf)haat en (uiteindelijk) criminaliteit;

-prostitutie;

-zelfdestructiviteit, zelfsabotage, automutilatie en suicidaliteit;

-verslavingen in de brede zin des woords: drugsverslaving, alcoholisme, rookverslaving, partnerverslaving, gokverslaving, seksverslaving et cetera.

91

- relationele en transgenerationele herhalingsdwang: het steeds weer verzeild raken in destructieve relaties en situaties, het 'afreageren' op partners en kinderen, het door- geven van de eigen ellende aan de volgende generatie, "omdat de gevolgen van kindermishandeling voor een (..) groot deel óók de oorzaken van kindermishandeling zijn (Willems, 1999, p.603-604).

Voeg daarbij het gegeven van iets wat (veelal) onbewust gebeurt in alle gevallen waarin trauma's niet of onvoldoende zijn verwerkt - de intergenerationele overdracht van de on- veilige gehechtheid (Willems, 1999), hetgeen op haar beurt weer een centraal kenmerk is van vrijwel alle persoonlijk- heidsstoornissen (West & Sheldon-Keller, 1992; Derks e.a., 1997) en de cirkel is weer rond. Hetgeen overigens uiter aard niet wil zeggen, dat deze (transgenerationele) cirkel niet doorbroken kan en moet worden!

Opeens lijken al de gruwelen van deze tijd niet meer zo onverklaarbaar.

Het is, zoals Willems terecht formuleert:

"eerder regel dan uitzondering dat gevangenissen en psychiatrische inrichtingen
worden bevolkt

92

door mannen en vrouwen die in hun jeugd zijn getraumatiseerd door in het bijzonder fysieke mishandeling, seksueel misbruik en emotionele verwaarlozing. 'Gevangenissen' en 'psychiatrische inrichtingen' zijn evenwel slechts de (zichtbare) polen van een continuüm van externaliserend (antisociaal) en internaliserend (sociaal-angstig) gedrag"
 (Willems, 1999, p.600, 601).

En:

"(...) de schade aan en in het individu [zal] direct of indirect, vroeg of laat, op de maatschappij (...) worden afgewenteld. Uiteindelijk en in enigerlei vorm krijgt de maatschappij de rekening gepresenteerd, met rente op rente, voor hetgeen zij in principe had kunnen voorkomen of in zijn gevolgen had kunnen verzachten" (Willems, 1999, p.602).

Dit alles wil uiteraard niet zeggen dat elke bedreiging of beschadiging van de persoonswording van het kind in het latere leven tot een persoonlijkheidsstoornis leidt. In eerste plaats is het zo dat de gevolgen van kindermishandeling en weidse horizon van psychische, psychosomatische en pochosociale problematiek vullen en daarnaast is het ook zo dat kindermishandeling geen levenslange beschadigingen

93

ten gevolge hoeft te hebben. Er is namelijk altijd nog de mogelijkheid - hoe moeilijk ook verwerken om deze ervaringen te verwerken (Willems, 1999).

En dat is, hoe vaak soms ook het tegendeel beweerd wordt, in de meeste gevallen inderdaad mogelijk. Zelfs bij de zwaardere en psychotische stoornissen zoals schizofrenie Maar dit vraagt dan wel om behandeling binnen een klini sche en gesloten setting, omdat er tijdens het verwerkings- proces dusdanige figuurlijke leeuwen vrij kunnen komen dat deze mensen een gevaar voor zichzelf en anderen kunnen gaan vormen.

Maar het zal nog wel even duren voordat deze uitgangspunten gemeengoed worden. Personen zoals Colin Ross die beweren dat bepaalde vormen van schizofrenie wel degelijk psychotherapeutisch behandelbaar en mogelijk zelfs te genezen zijn, stuiten dan ook op gigantisch veel weerstand van de gevestigde orde.

Ross (2004) gaat er vanuit dat zowel het genoom (het geheel van alle genen van een individu) als de omgeving (het gehele universum minus het genoom) actief 'vergiftigend kunnen zijn en het fenotype (de waarneembare manifestatie van een eigenschap) kunnen activeren of juist actief helend en herstellend kunnen zijn (Ross, 2004).

94

"Ik veronderstel", aldus Ross, "dat de psychosociale omgeving het fenotype voor dissociatieve schizofrenie zowel kan activeren, als deactiveren en ik veronderstel, dat het dat kan doen, in zowel de aan- als de afwezigheid van het genotype [genetische informatie opgeslagen in de genen over een bepaalde eigenschap]" (Ross, 2004, p.5,6).

Deze opvatting is alles behalve achterhaald en dus wel degelijk steeds beter te onderbouwen, vanuit alle relevante hoeken.

We besluiten deze paragraaf met een citaat van Willems  (1999):

"De zogenaamde (inter- of) transgenerationele cycle of violence (...), de keten van oorzaak en gevolg van menselijk lijden, die evenwel geen menselijke noodlotsketen is, maar een keten die doorbroken zou kunnen worden als 'verwerking' op de politieke agenda zou staan, als nu de omvang en de ernst van kindermishandeling (in het bijzonder van incest) in grote lijnen in kaart zijn gebracht zulks óók zou gebeuren met betrekking tot de maatschappelijke kosten. Dat wil (dus) zeggen: als wij de prijs van de privacy, van het

95

zo lang mogelijk privé houden van zins- (en relatie-patronen - waarbij in het bijzonder
gefundamentele rechten van het kind op het spel staan in volle omvang onder ogen
zouden (durven) zien. (Willems, 1999, p.604). 

Een waarheid als een koe. Het is daarbij belangrijk om de zaken zo snel mogelijk aan te pakken op het moment de het signaleert. Helaas gebeurt dit dus veel te weinig. En gevolgen zijn er dan ook naar.

96

"Terwijl tien gevallen van mishandeling in gevangenissen zouden wijzen op structurele tekorten in het toezicht op het gevangeniswezen, worden tienduizenden gevallen van  kindermishandeling per jaar in Nederland nog steeds niet gezien als  van structurele tekorten in het sociaal- pedagogisch vangnet rondom kind en gezin in dit land."

 (J.C.M. Willems, universitair docent Internationaal Recht en bijzonder 

hoogleraar Rechten van het Kind)

Maatschappij, hulpverlening en onderwijs

De Zwitserse psychiater Carl Jung heeft ooit eens gezegd: 

"Een moeilijk kind, geef me de ouders en ik zal het kind helpen."

Ligt het dan te allen tijde allemaal aan de ouders? Nee, natuurlijk niet! Een kind kan natuurlijk ook door andere omgevingsinvloeden en externe factoren beschadigingen oplopen. Denk hierbij aan, zoals ook al eerder aangestipt, de gevolgen van bepaalde ziekten (bijvoorbeeld bepaalde virale en bacteriële infecties); hersenletsel (door in- of uitwendige oorzaken, zoals ongevallen, zuurstoftekort, vergiftiging et cetera); milieufactoren (luchtverontreiniging, te hoge blootstelling aan gevaarlijke stoffen, straling, of elektromagnetische velden et cetera); voeding

97

(teveel of tekort aan bepaalde voedingsstoffen); stoffen; invloeden van medicijnen, drugs et cetera; en zo kunnen we nog wel even doorgaan.

Daarnaast zijn ook andere omgevingsfactoren die beschadigende effecten op het gevoelsleven kunnen hebben reet aan de orde gekomen, zoals: de blootstelling aan een verkeerde maatschappelijke moraal op het gebied van agresse en seksualiteit, door onder andere de televisie; het in deze maatschappij kunnen oplopen van traumatische ervaringen zoals lichamelijke, geestelijke en seksuele mishandeling aanranding, verkrachting, verbale en/of fysieke agressie oorlog, verlies van geliefden, enzovoorts.

Ook de invloed van school, waar kinderen tenslotte een zeer groot deel van hun dag en hun leven doorbrengen, wordt nogal eens zwaar onderschat. De destructieve effecten van pesterijen op het gevoelsleven en het zelfbeeld van kinderen die hier het slachtoffer van zijn, krijgen gelukkig langzaam maar zeker steeds meer aandacht en worden steeds te weinig - zij het nog maar zeker vaker aangepakt. De gevolgen van specifieke (leer)stoornissen oogsten daarentegen veel minder belangstelling. En dat is geheel ten onrechte want door hun 'leerprobleem' kunnen de kinderen die hierdoor gehinde worden, in het huidige reguliere schoolsysteem vaak niet

98

goed meekomen, wat veroorzaakt dat hun zelfbeeld zich ten onrechte vertekent en waardoor hun eigenwaarde langzaam maar zeker kan afbrokkelen. Deze kinderen leren vaak op een heel andere manier. Zeer zeker in het klassikaal onder- wijs lopen deze kinderen dan klem, waardoor er vervolgens allerlei frustraties ontstaan die omgezet kunnen worden in allerhande sociale of gedragsproblemen. Uiteindelijk kan dit er tevens toe leiden dat een aantal van hen de school vroegtijdig verlaat.

Maar ook de invloed van meer algemene conditioneringen, hoe we geacht worden ons te gedragen, te voelen of te denken, zoals bepaald door de maatschappij, cultuur, religie, de school en het gezin moet niet onderschat worden. Met het oog op dit soort conditioneringen schrijft Ruiz (1999):

"We hebben geleerd hoe we ons in de samenleving
moeten gedragen: wat we dienen te geloven en wat niet; wat aanvaardbaar is en wat niet aanvaardbaar is; wat goed is en wat slecht; wat mooi is en wat lelijk; wat juist is en wat verkeerd. (...) Kinderen geloven alles wat volwassenen zeggen. We zijn het met hen eens en ons vertrouwen is zó sterk, dat het systeem van overtuigingen onze hele levensdroom beheerst. We hebben die overtuigingen niet zelf gekozen en zijn er misschien

99

tegen in opstand gekomen, maar we waren niet sterk genoeg om te winnen. De strijd draait uit op onze overgave aan die overtuigingen, met onze instemming Dit proces van indoctrinatie noem ik het temmen van de mens. En door dat 'temmen' leren we hoe we 

moeten leven en hoe we moeten dromen" (Ruiz, 1999 p.14 en 16).

De psychoanalyticus en theoloog Drewermann omschrijft onze samenleving als volgt:

"Wij leven in een wereld die tranen niet verdraagt.( Men is niet gewend aan een openlijk vertoon van leed (...). En allemaal moeten we sterk zijn, fit, dapper vrolijk en opgewekt. En anders hoor je er niet bij (...) Iedereen moet dus liegen en zich anders voordoen dan dat hij is. Onze beker leed is tot de rand gevuld, maar we raken het niet kwijt" (Drewermann, 1992, p.20).

"Men heeft ons de ontzetting afgeleerd die ons overvalt, als wij zien hoe een dier wordt gekweld, een bloem vernield, een mens geschonden" (Drewermann, 1990, p.94).

100

Maar dit alles zegt nog niets over hoe je met een kind, inclusief zijn eventuele beperkingen, om zou kunnen of moeten gaan. Los van de oorzaken hebben ouders en de directe omgeving van het kind vaak wel de psychologische hand- vatten nodig, met behulp waarvan zij deze kinderen die beschadigingen hebben opgelopen, goed kunnen begeleiden. Dat is waarschijnlijk ook wat Jung met zijn uitspraak bedoelde.

Ook daar ligt een probleem, want het sociaal-pedagogisch vangnet, waaraan Willems met het citaat aan het begin van deze paragraaf refereert, vertoont in ons land inderdaad helaas behoorlijk wat mazen, om maar niet te zeggen complete gaten. Naast het veelvuldig niet, te weinig, of te laat signaleren, melden en ingrijpen door burgers en hulpverleningsinstellingen bij situaties van kindermishandeling, hebben we ook te kampen met gigantische hiaten op het vlak van de hulpverlening: lange wachtlijsten; soms niet effectieve en/of achterhaalde pedagogische ondersteuning; dubieuze uitgangspunten, zoals: 'een kind is te allen tijde beter af bij zijn biologische ouders', 'dit is geen mishandeling maar behoort tot hun culturele achtergrond', et cetera; tekort aan plaatsen bij opnemende voorzieningen, zoals pedagogische

101

instellingen en pleegzorg. Dit alles is eerder regel dan zondering.

Ondertussen worden grote aantallen kinderen en jongere gehinderd door emotionele en gedragsproblemen. Een op zes scholieren van elf tot zestien jaar blijkt zo veel last hebben van psychische problemen dat ondersteuning zelfs professionele hulp gewenst is (Bogt e.a., 2003). En psychische problemen in de jeugd vormen op hun beweer een groot risico voor psychische problemen in volwassenheid (Ferdinand & Verhulst, 1995). Vooral de ernstige gedragsstoornissen hebben een voorspellende waarde voor psychische stoornissen op volwassen leeftijd, zoals de antisociale persoonlijkheid. (Verhulst, 1994).

Tijdig ingrijpen door effectieve interventies wordt terech erg belangrijk gevonden. Zeker geen overbodige luxe, als ernaast legt dat zelfdoding de op één na belangrijkst doodsoorzaak onder jongeren is (CBS, 2005).

Maar buiten dit alles ligt er een groot braakliggend terein op het, wellicht nog belangrijkere, gebied van de prevente.

Preventie

Al vóór de zwangerschap zouden er cursussen, scholing en onderwijs plaats moeten vinden op het gebied van een

102

gezonde leefwijze tijdens de zwangerschap (het zoveel mogelijk vermijden van stress, voldoende Voeding, het achterwege laten van schadelijke gewoontes, zoals roken, alcoholgebruik et cetera) en met betrekking tot de emotionele behoeften van kinderen, kinderopvoeding en Kinderverzorging. Willems (1999) geeft in zijn boek bijvoorbeeld Tien Verboden weer, tien dingen die je een kind nooit zou mogen zeggen. Echter, lezen is één ding, er les over krijgen en tegelijkertijd je eigen psychologische grondhouding tegen het licht houden, is een ander verhaal. Toch zullen we daar naar toe moeten. Reeds op de basisschool, maar zeer zeker aan adolescenten zullen we basispsychologische inzichten en waardes mee moeten geven.

Eigenlijk zou sowieso de allergrootste nadruk in onze maatschappij, maar zeker in ons onderwijssysteem moeten liggen op aspecten als: zelfbewustzijn, zelfkennis, sociale vaardigheden en het allerbelangrijkste: psychisch-emotionele gezondheid. "Hoe zit ik zelf en de ander in elkaar? Waar liggen mijn sociaal-emotionele sterke kanten en waar mijn tekortkomingen? Hoe zit dat bij mensen in mijn directe leef- omgeving? Wat heb ik van huis uit meegekregen en ervaren en hoe werkt dit door in de wijze, waarop ik met mezelf en anderen omga? Hoe kan ik dit veranderen en verder

103

ontwikkelen?" Dit zijn voorbeelden van essentiële vraagstukken die vroeg mogelijk aan bod dienen te komen. En waar nodig moeten deze zaken met behulp van psychotherapie of psychosociale begeleiding bijgestuurd, geplaatst en zo nodig verwerkt worden.

In de laatste klassen van de middelbare school, zou je zelfs een stoomcursus psychologie en pedagogiek kunnen geven. Een vak 'Basispsychologische Inzichten' (BPI) of 'Basis- psychologische Grondhouding' (BPG), waarin je in hooguit veertig uur leert wat je moet weten over jezelf, je mede- mensen en hoe je kinderen moet opvoeden. Zo'n module is ook vrij snel samen te stellen: simpel, logisch, rationeel, persoonlijk herkenbaar en wetenschappelijk te onderbouwen. Een zuivere basispsychologische grondhouding fungeert namelijk als een solide fundament voor zo'n beetje alle levensgebieden. Met wetten valt deze grondhouding nooit volledig af te dwingen. Deze grondhouding is wel iets wat aan te leren valt en zich zo kan nestelen in iemands karakter.

Ondertussen is het echter nog niet zover en zijn rationaliteit, prestatie, concurrentie en analytische intelligentie daar deze en de smeermiddelen en toverwoorden geworden van deze maatschappij.

104

'Het leren van empathie is belangrijker dan het leren van de zijrivieren van de Rijn' (Andries van Dantzig, psychiater)

Eenzijdige intelligentie

Het belang dat in onze maatschappij wordt toegekend aan zaken als rationaliteit en prestatie zien we vervolgens uiteraard ook terug in het huidige (overwegend klassikale) onderwijssysteem. Er wordt - met uitzondering van de meeste (traditionele) vernieuwingsscholen die veelal individueel en met een speciaal pedagogisch concept werken - een veel te grote en eenzijdige nadruk gelegd op de analytische intelligentie. Kinderen dienen, veelal in een sfeer van competitie en prestatie, allerhande schoolse kennis en feiten op te nemen, uit het hoofd te leren en weer te reproduceren. Wat hierbij helaas nog veel te vaak vergeten wordt, is dat het gegeven of je goed allerlei feiten, regels en formules uit het hoofd kunt leren en je eigen kunt maken, nu niet bepaald een garantie is voor een geslaagde school- of werkcarrière, laat staan voor de mate van geluk of welbevinden in het verdere leven.

De Amerikaanse psycholoog Howard Gardner zag dit. Hij bekritiseerde de traditionele wetenschappelijke opvatting van

105

een algemene intelligentie die grotendeels erfelijk bepaald is en die gemeten wordt met een standaard psychologists test. Deze benadering van intelligentie en de invloed die zij heeft in het onderwijs doet namelijk geen recht aan de persoonlijker kwaliteiten van kinderen, het vervreemdt ze van zichzelf en het verzwakt hun zelfconcept.
Volgens Gardner is een ieder op een andere manier begaafd. We bezitten volgens hem meerdere intelligenties en elke bestaat relatief onafhankelijk van de andere. We hebben ze allemaal, alleen allen in een ander profiel, in een andere samenstelling.

Gardner (2002) onderscheidt in zijn theorie van Meervoudige Intelligenties (MI) meer dan acht intelligenties die elk weer hun eigen subintelligenties hebben. Hij spreekt van: - linguistische intelligentie: de gevoeligheid voor gesproken en geschreven taal, het vermogen om talen te leren en de capaciteit om taal te gebruiken om bepaalde doelen te bereiken;

- logisch-wiskundige intelligentie: de capaciteit om problemen men logisch te analyseren, wiskundige opgaven te maken en wetenschappelijk onderzoek te doen;

Dit zijn de twee die het meest op school worden gewaardeerd.

106

Daarnaast onderscheidt hij:

- muzikale intelligentie: het vermogen om muziekstukken uit te voeren, te componeren en te waarderen;

- lichamelijke-bewegingsintelligentie: het vermogen om je hele lichaam, of delen van je lichaam, te gebruiken om problemen op te lossen en producten te maken; - ruimtelijke intelligentie: het herkennen en manipuleren van patronen, zowel op grote als op kleinere schaal;

- interpersoonlijke intelligentie: het vermogen om de bedoelingen, motieven en verlangens van andere mensen te begrijpen en dientengevolge effectief te kunnen samenwerken met anderen;

- intrapersoonlijke intelligentie: het vermogen tot zelfinzicht, het bezit van een effectief zelfbeeld (inclusief een beeld van de eigen verlangens, angsten en capaciteiten) en de kunst om dergelijke informatie effectief te gebruiken bij het organiseren van je eigen leven;

- naturalistische intelligentie: het vermogen om talrijke natuurlijke soorten - de flora en de fauna - te herkennen, te onderscheiden en te classificeren.

Gardner overweegt nog een negende 'intelligentiekandidaat' toe te voegen:

- existentiële intelligentie: het vermogen om je positie te

107

bepalen ten opzichte van de uitersten van de kosmos oneindige en het oneindig kleine en het verwante vermogen om je positie te bepalen ten aanzien van existentiele kenmerken  van het menselijke bestaan als de zin van het leven, de zin van de dood, het ultieme lot van de fysieke en psychische wereld en ingrijpende ervaringen als liefde van een andere persoon, of het volkomen opgaan in een kunstwerk. Een soort vermogen om te gaan met transcendentale zaken, een vermogen dat kan worden opgewekt en ingezet onder bepaalde omstandigheden (Gardner, 2002, p.46-47; p.51-56; р.63). 

De mate waarin je deze intelligenties bezit, wil echter niets zeggen over de mate waarin je intelligent of moreel handelt. Gardner stelt dan ook het volgende:

"Maar onze taak in het huidige millennium is niet slechts verschillende intelligenties te verhogen en ze juist te gebruiken. We moeten uitzoeken hoe intelligen- tie en moraliteit samen ingezet kunnen worden om een wereld tot stand te brengen waarin uiteenlopende mensen willen leven. Tenslotte kan een samenleving die geleid wordt door 'slimme' mensen zichzelf of de best van de wereld nog steeds ondermijnen. Intelligentie - is waardevol, maar zoals Ralph Waldo Emerson

108

 Amerikaans wijsgeer, 1803-1882] in een beroemde uitspraak zei: 'Karakter is belangrijker dan intellect. Dat inzicht gaat op voor zowel het individuele als maatschappelijke niveau" (Gardner, 2002, p.13-14).

Van de door Gardner benoemde intelligenties zijn de intpersoonlijke intelligenties misschien wel het allerbeangrijkste. Deze twee persoonlijke intelligenties zijn ook enigszins vergelijkbaar met de term emotionele intelligentie de de psycholoog Daniel Goleman (1998), zich daarbij deels baserend op de psycholoog Salovey, toekende aan emotiomele en sociale vaardigheden als:

-zelfbewustzijn; en dan het herkennen van een gevoel terwijl het optreedt;

- het vermogen om gevoelens in goede banen te leiden; waaronder zelfbeheersing;

- het vermogen om jezelf te motiveren (waaronder doorzettingsvermogen en geestdrift);

-het onderkennen van andermans emoties (zich uitend in empathie, volgens hem de fundamentele 'mensvaardigheld');

- het omgaan met relaties.

109

Het vreemde is echter dat men in de huidige wereld voornamelijk oog heeft voor de meer analytische intelligentie. De rest wordt genegeerd of als niet belangrijk beschouwd. Diekstra formuleerde het als volgt:

"En dat is het probleem: schoolse of academische intelligentie biedt vrijwel geen voorbereiding voor het gedonder of de gelegenheden die de golfslagen van het leven leveren. En toch, hoewel een hoog IQ geen garantie is voor succes, voor prestige en voor geluk in het leven, zijn ons onderwijssysteem en onze cultuur volledig op die begaafdheid gefixeerd en negeren ze bijna volledig dat andere type intelligentie, emotionele intelligentie, dat minstens zozeer ons persoonlijk lot bepaalt" (Diekstra, 1996, p.58).

Analytische intelligentie zonder (sociaal-)emotionele of persoonlijke intelligentie is te vergelijken met een varend zeeschip zonder navigatiemiddelen. De (sociaal)emotionele intelligentie is uit het oog verloren, met andere woorden: men vaart, maar weet niet waar naartoe en is dus aan het dwalen geslagen. En toch negeren we haar. Alleen, zonder de juiste navigatiemiddelen verdwaalt elke cultuur. Deze middelen geven namelijk de richting aan en fungeren als psychisch kompas en ijkpunt of zingevingspunt. En een ieder

111

die het zonder probeert komt vroeg of laat in de problemen En elke cultuur die het zonder probeert is gedoemd om in chaos, honger, oorlog, en fundamentalisme te verdwalen Maar wat dat aangaat doet Nederland het niet eens zo slecht en het is dan ook niet voor niets dat bijvoorbeeld de bekende filosoof Spinoza Nederland 'de Moeder aller natiën noemde. De zwakkeren en diegenen die moesten vluchten, hebben in Nederland altijd al een redelijk veilige haven kunnen vinden. Bepaalde waardes hebben altijd hoog in het vaandel gestaan.

Vanuit de hoek van de eenzijdige intelligentie is het ook te begrijpen, waarom onder andere Duitse nazi's aan de ene kant de meest afschuwelijke daden konden verrichten, terwijl ze aan de andere kant een logistiek apparaat en een leger konden sturen die zijn weerga in de wereldgeschiedenis niet gekend heeft. Emotioneel waren de meesten behoorlijk gestoord, maar dit had hun analytische, creatieve en praktische intelligentie nog niet aangetast.

Concluderend kun je stellen dat er nogal wat factoren zijn die ervoor zorgen dat wij in sociaal, emotioneel, psychisch en fysiologisch opzicht, behoorlijk beschadigd kunnen raken met alle gevolgen van dien.

112

En al de gegevens op een rij impliceren nogal wat! Onder andere namelijk dat de maatschappij, de hulpverlening en het individu, anders zullen moeten gaan aankijken tegen en omgaan met psychische problemen en met de mensen die daardoor gehinderd worden. Daarbij gaat het uiteraard niet om (ver)oordelen, beschuldigen of stigmatiseren, maar wel om het uitgangspunt dat het vaak mogelijk is om er uit te komen en om te veranderen. Dit is echter voor velen een zeer gevoelig punt. Zoals Andreasen het verwoordt:

De nauwe wisselwerking tussen ervaringen van de geest, de hersenen en zelfs de genen, impliceert tot op zekere hoogte dat alles of veel van wat geleid heeft tot bepaalde afwijken- de processen ook weer ongedaan te maken valt. Ervaringen kunnen ons veranderen ten negatieve, maar ook weer ten positieve.

113

"We kunnen wie en wat we zijn veranderen door wat we zien, horen, zeggen en doen. Het is belangrijk de juiste activiteiten voor onze hersenen te kiezen om goed te trainen. Dit beginsel geldt niet alleen voor de kindertijd, maar ook als we volwassen zijn of zelfs als we ouder worden" (Andreasen, 2002, p.57).

Andreasen zegt hier verder nog over: 

"Ervaringen veranderen de hersenen, letterlijk. Ieder gesprek slaat neer in de hersenen en verandert ze. Dat geldt dus ook voor een gesprek over psychische problemen. Psychotherapie, al dan niet in combinatie met gedragstherapie en mentale oefeningen, stelt de cliënt in staat zijn gedrag te veranderen, waardoor per saldo ook zijn hersenen veranderen" (Feenstra, 1997).

"Psychotherapie werkt op zowel de geest als de hersenen. (...) De essentie van psychotherapie is mensen te helpen hun gevoelens, gedachten en gedrag te veranderen. Dit lijkt te gebeuren met het grote aantal ver schillende psychotherapeutische technieken die thans beschikbaar zijn - cognitieve, psychodynamische, psychosociale, gedragstherapeutische. Maar afhankelijk

114

van de effectiviteit van deze technieken leiden ze tot veranderingen in de 'plastische hersenen'(...). Psychotherapie, soms kleinerend 'alleen maar praten' genoemd, is op zijn eigen manier net zo 'biologisch' als het gebruik van medicijnen" (Andreasen, 2002, p.39-40).

En met deze uitspraken zijn wij het roerend eens. Alleen, het geheel valt of staat natuurlijk niet alleen met de juiste therapievorm, maar meer nog met een goede therapeut.

115

5. Een goede psychotherapeut

"De meeste psychotherapeuten zijn niet okay. Het vak vraagt toch iets wat veel mensen niet in huis hebben". ( Iki Freud, psychoanalytica)

Psychotherapie heeft in zijn diepste kern te maken met kennnis van en inzicht in jezelf en de mensen om je heen. Di besef is niet nieuw.

"Wie alles kent behalve zichzelf, mist alles", is er door Jezus gezegd. -- En Sigmund Freud laat weten dat een mens zonder zelfkennis nooit de zin van zijn leven kan ontdekken. Desondanks zijn veel mensen er bang voor. De Duitse dichter Goethe heeft eens gezegd:

" Ken uzelf? Als ik mezelf kende, zou ik hard weglopen".

Zelfkennis is echter bitter noodzakelijk. Niet voor de tijden dat het goed gaat, maar voor de tijden dat het met jezelf of een van je familieleden of bekenden minder goed gaat. Want hoe dan ook, daar wordt ieder mens mee geconfronteerd of we dit nu leuk vinden of niet.

-----------------

*Evangelie van Thomas

116

Welke therapie en welke therapeut?

Er bestaan honderden stromingen in psychotherapieland, dus voor welke vorm van therapie moet je kiezen? Om een paar (hoofd)stromingen er even uit te lichten, je hebt de psychoanalyse van Freud, de cliëntgerichte therapie van Carl Rogers, de gestalttherapie van Perls, de transactionele analyse van Berne, de cognitieve therapie van onder andere Beck, de gedragstherapie van Watson die onder meer op Pavlov werd gebaseerd, de rationeel emotieve therapie (RET) van Albert Ellis en zo kunnen we nog wel even doorgaan.

Veel psychologen en/of therapeuten werken echter eclectisch of integratief, wat grofweg inhoudt dat zij inzichten en technieken van de verschillende therapeutische stromingen naast elkaar gebruiken en combineren, veelal afhankelijk van het probleem van de cliënt.

Het is bekend dat de uitkomst van de therapie niet zozeer afhangt van de specifieke eigenschappen en (behandel)- technieken van een bepaalde therapeutische richting, maar veel meer van factoren die samenhangen met de therapeut, zoals zijn bekwaamheid en de mate waarin de therapeut gelooft dat de therapie haar doel zal bereiken (Messer & Wampold, 2002).

117

En deze bekwaamheid blijkt op haar beurt niet bepaald te worden door opleiding en ervaring. Wel spelen persoonlijke eigenschappen en houding een zeer belangrijke rol. Zo creëert de therapeut die warmte uitstraalt een betere therapeutische (werk)relatie en ook is de cliënt meer gebaat bij een actief betrokken therapeut (Hersoug e.a., 2001). Naast warmte zijn ook empathie, respect en therapeutische echtheid onomstotelijk aangewezen als noodzakelijke voorwaar den voor de therapeut (Patterson, 1984).

Uit een meer recente inventarisatie van onderzoeksbevindingen door psychotherapeute Leijssen (1998) over welke (persoons) kenmerken van de therapeut in positieve zin bij dragen aan het resultaat van de therapie, komen onder meer de volgende eigenschappen nog naar voren. De betere therapeut is iemand die zich goed en levendig kan uitdrukken en een gedoseerde openheid toont omtrent eigenlevenservaringen naar de cliënt toe. Het is een vitale persoon wiens enthousiasme de cliënt in positieve zin beïnvloedt. Hij is een 'authentieke kameleon' en vertoont een dynamisch evenwicht binnen aspecten als spontaniteit naast zelfdiscipline, ernst naast speelsheid, openheid naast terughoudendheid, creativiteit naast voorspelbaarheid. Hij is niet snel oordelend, maar kan goed afstemmen op andere leefwerelden

118

Het is iemand die goed kan luisteren en zuiver kan weergeven en terugkoppelen van wat de cliënt tot uitdrukking brengt. Hij is helder en eenduidig, waakzaam en aandachtig. Hij heeft geen angst voor en blijft aanwezig bij heftige gevoelens. Hij beschikt over een geduldig vertrouwen en laat de cliënt zelf inzichten ontdekken. Hij is scherpzinnig en beschikt over het vermogen zaken beeldend voor te stellen, bijvoorbeeld met metaforen. Hij beschikt over een gezonde dosis humor en kan goed confronteren. Hij houdt een professionele afstand (niet te verwarren met een defensieve en/of afstandelijke houding). Hij is verantwoordelijk, betrouwbaar, moreel integer en staat met beide voeten op de grond. Hij heeft veel zelfkennis, beschikt over voldoende zelfvertrouwen, maar is wel zelfkritisch (Leijssen, 1998).

Het lijken bijna open deuren, maar van deze gegevens wordt helaas nog steeds geen of onvoldoende actief gebruik gemaakt binnen de psychologische en psychotherapeutische opleidingen. Leijssen (1998) houdt dan ook terecht een pleidooi voor de nadruk die therapieopleidingen zouden moeten leggen op het ontwikkelen en ontplooien van de persoonlijke kwaliteiten van de toekomstige therapeuten, in plaats van op het juist aanleren en uitvoeren van technieken. De therapeut zelf is immers zijn belangrijkste techniek.

119

Maar daarvoor zijn diepgaande zelfkennis en inzicht nodig, bouw stenen' die gebaseerd zijn op (goed verwerkte en geplaatste) levenservaringen.

Persoonlijk zouden wij er zelfs voor willen pleiten dat potentiële maatschappelijk werkers, psychologen, pedagogen aanverwante-logen en -gogen die later als hulpverlener d therapeut werkzaam willen zijn, al vóór ze met de opleiding starten, geselecteerd moeten worden op basis van deze pesoonlijke kwaliteiten. Dat lijkt ons een stuk zinniger dan he huidige systeem dat door een mix van loting en de hoogte van je cijfers bepaalt of je toegelaten wordt. Daarnaast zouden toekomstige therapeuten tevens verplicht een (goede) therapie moeten ondergaan, voordat ze aan de opleiding starten. Als een therapeut namelijk niet goed in elkaar zit, kan hij aardig wat schade aanrichten. Zoals Carl Jung zei:

"Men kan namelijk geen enkele patiënt verder brenger dan men zelf is" (Jung, 1997, p.73).

IJkpunt en wegwijzers Psychologen en consorten fungeren als menselijke monteurs. Zij mogen gaan proberen om de stotterende

120

menselijke motor weer als een naaimachientje te laten lopen, of in ieder geval trachten te voorkomen dat de motor vastloopt.

En dat is prima, mits men exact weet wat men aan het doen is en waar men naar toe wil werken. Als je namelijk een motor wilt afstellen, dan zal je toch een specificatie moeten hebben van de fabrikant, want anders moet je puur op je gehoor afgaan en dat is enigszins riskant. De kans dat je dan zaken verkeerd gaat afstellen is vrij groot.

En erger, als je in je opleiding verkeerde afstellingen leert, omdat men van het idee uitgaat dat er geen fabrikant is, of men gaat wel uit van een fabrikant, maar heeft per ongeluk stikverkeerde specificaties te pakken, dan wordt het voor de autobezitter oppassen en zal hij puur geluk of enigszins kennis van zaken moeten hebben. Want als er een monteur bijkomt die om wat voor reden dan ook, de motor en allerlei belangrijke onderdelen verkeerd afstelt, dan levert dit extra belasting of slijtage op. Op de korte of lange duur is dit beschadigend of zelfs funest voor de motor. Hoe groot de schade is en of hij nog te repareren of te reviseren valt, hangt af van de soort schade en hoe oud de motor al is. Een situatie die u uw geld en uw gemoedsrust kost.

121

Het voorgaande geldt voor auto's, maar helaas is het op dit moment ook van toepassing op mensen. Een onhoudbare situatie die steeds meer klachten oplevert en er onder andere mede voor zorgt dat de zwaardere psychische proble men niet echt opgelost worden.

"Er bestaat geen vastomlijnd kader of fabrikant", horen wij dan veel mensen zeggen.

Natuurlijk is die er! Want of je het nu God, Allah, Boeddha, Krishna, evolutie, natuur of psychologisch kader noemt dat is op dit ogenblik niet zo belangrijk. Als je echter als geestelijk hulpverlener niet van een logisch basisconcept uitgaat, ga je hopeloos freewheelen. De schade die dit kan aanrichten is vrij groot. Want mensen die psychisch of emotioneel klem lopen, zijn meestal al aan het wankelen op een smalle evenwichtsbalk, waarbij van alles verkeerd kan gaan. Maar als de therapeut ze ook nog de verkeerde kant gaat optrekken, lopen ze een onnodig hoog risico om helemaal te verdwalen of erger.

En dat is heden ten dage in de hulpverlening helaas eerder regel dan uitzondering. Om een scheepvaartmetafoor te gebruiken: men heeft het kompas wel, maar men kan het ware noorden niet vinden. Of men zegt: "Het ware noorden

122

bestaat niet op psychologisch gebied, er zijn alleen maar windstreken."

Dus daar zit een probleem: welke weg wordt er aangewezen? Menselijke wegwijzers kunnen je meer kanten opsturen dan dat er windstreken en graden op een kompas staan. En daar zitten psychologische of geestelijke gebieden bij, waar je beter niet terecht kan komen. Het gevolg is natuurlijk dat je in eindeloze cirkeltjes blijft ronddraaien op een schip dat nooit de haven zal bereiken. Voor de bemanning van dit soort schepen is het nog enigszins vol te houden; dodelijk vermoeiend en vervelend is het voor de passagiers van dit soort schepen. Ze worden namelijk van nergens naar nergens gebracht. Dus velen stappen van boord en proberen zo goed en kwaad als het kan hun eigen kompas te kalibreren en dobberen zelf maar weer verder.

Inzicht, gecombineerd met een goede 'nautische' kaart, is de sleutel tot verandering. Een goede zeeman (therapeut) zal de kaart echter alleen vertrouwen als hij door ervaring erachter is gekomen, dat zij een perfecte weergave is van de werkelijkheid. Dan kan hij zich hier blind aan overgeven en zelfs met slecht zicht en storm zich compleet veilig voelen. Zijn kompasnaald wijst naar het (magnetisch) noorden

123

koerscorrecties en vanaf dat ijkpunt kan hij, indien nodig, gaan uitvoeren. Zodra men het juiste ijkpunt weet en eventueel de miswijzing, dan zullen de meeste mensen erin slagen om op eigen kracht weer op de juiste koers te gaan liggen. Anderen zullen een loods nodig hebben. Het belangrijkste is onderweg te zijn naar een haven die veilig en beschut is. Maar zelfs al vind je die goede loods, dan zal je nog zelf de weg moeten varen of lopen. Een therapeut fungeert namelijk alleen als wegwijzer. Hij kan zaken op een rijtje zetten, zodat het voor de cliënt wat begrijpelijker wordt. En als ze aanwezig zijn, kan hij verborgen of aan de oppervlakte liggende trauma's helpen activeren en verwerken.

Dat is namelijk de essentie van psychotherapie: zaken op een rijtje krijgen en pijnlijke plekken verwerken. De therapeut is daarbij een geestelijke dienaar, een strijdmakker, een trooster, een inzichtgever. Dat vraagt buiten vakkennis, om een groot aanvoelend vermogen, om persoonlijke ervaring en om het vermogen om alles in begrijpelijke taal om te zetten naar de cliënt toe. Daarnaast is het van groot belang dat de therapeut de cliënt dusdanige referentiekaders meegeeft dat hij weer de juiste koers kan gaan varen. Een goede psychotherapeut wijst je een weg, waar je alle goede zaken des levens tegen behoort te komen, zoals warmte,

124

veiligheid, spontaniteit, gezonde eigenwaarde, geborgenheid, liefde en avontuur. En als het even kan wijst hij je ook en weg naar een leven, waarin je jezelf nuttig kan maken voor jezelf en je omgeving.

Teveel gevraagd ? Wij vinden van niet.

125

6. De FACT-grafiek van de menselijke geest

"In het hart van iedereen, wat zijn of haar onvolmaaktheden ook mogen zijn, bestaat een stille slag, een complex geheel van golven en resonanties, die absoluut individueel en uniek is en ons toch verbindt met alles in het universum."
(George Leonard, The Silent Pulse)

We zijn aangekomen bij het meest essentiële gedeelte van dit boek. De blauwdruk, het totaalbeeld van de werking van de menselijke geest. We laten zien hoe de geest zich vanuit een basisconcept kan bewegen in een spectrum van psychische gezondheid en psychische stoornissen. We tonen het gebied waar normaal nog normaal is, waar er (gevaarlijke grenzen worden overschreden en waar men in extreme gebieden terechtkomt. De FACT-grafiek kan gebruikt worden als een referentiekader ten opzichte waarvan je kan bepalen waar je jezelf bevindt op sociaal, emotioneel en psychisch gebied en waar je medemensen zich bevinden.

Het buisprincipe

Wel eens gekeken naar een elektriciteitsbuis met de vele draden die daar doorheen kunnen lopen? Deze elektrische

126

kabels brengen ons de energie en de warmte die nodig is voor onze huizen en elektrische apparaten. Het buitenste pvc-gedeelte is om te isoleren, te beschermen en om de draden enigszins bij elkaar te houden. Liggen deze buizen buitenshuis, dan zijn ze veelal omgeven door een extra (isolatie)buis om ze te beschermen tegen invloeden van buitenaf.

Is deze buis met zijn draden goed gelegd en aangesloten, dan is er niets aan de hand en functioneert het naar ieders tevredenheid. En zolang niemand deze buis extreem buigt, de bijl erin zet of een bulldozer er overheen laat walsen, gaat hij enorm lang mee. Knapt om wat voor reden dan ook het buitenste omhulsel, dan zullen vroeg of laat de diverse kabels uit de mantel springen. Vervolgens kunnen er door water, corrosie et cetera, vervelende storingen optreden of na verloop van tijd valt door kortsluiting een gedeelte van, of de gehele, elektriciteit uit.

Maar malafide bouwers of doe-het-zelvers willen ook wel eens proberen om de elektriciteitskabels zonder extra bescherming te leggen. Dit vraagt natuurlijk om problemen en meestal krijgen ze die dan ook. Het is dan nog wel te repareren, maar dat vraagt een enorme inspanning.

127

Deze metafoor kunt u gedeeltelijk doortrekken naar de geestelijke of emotionele gesteldheid van de mens. De meeste mensen worden met goed gelegde buizen en bedrading geboren. Alleen betreft het dan basiskenmerken die bijna elk mens meekrijgt. Deze basisgegevens vormen de mens en zorgen er tegelijkertijd voor dat ieder mens uniek is en voor het grootste gedeelte toch compleet herkenbaar is voor andere mensen.

Grenzen

Naast het ontbreken van een visie op een gezonde basis van de mens, hebben we reeds een ander probleem van de huidige psychologische wetenschap aangekaart: er worden geen grenzen of ijkpunten aangegeven. Deze grenzen zijn er echter wel en zodra je dat doorkrijgt, besef je eigenlijk pas goed hoe ongelooflijk simpel de mens in elkaar zit.

Je kan wel grove lijnen weergeven van abnormaal gedrag, zoals de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) een classificatie van psychische stoornissen trouwens zeer goed doet. Alleen, als je in die gebieden die in de DSM beschreven worden terechtkomt, ben je allang grenzen overgegaan, waar je beter niet over kan gaan. En daar ligt dan ook het probleem. Maar wie geen grenzen

128

heeft en deze ook nooit geleerd heeft, zal ook nooit weten wanneer hij deze grenzen overgaat. Moerassen en drijfzand zal hij niet herkennen. Hij zal met mooi weer gaan varen, er geen rekening mee houdend dat het weer razendsnel kan omslaan. De psychische mijnenvelden en grenzen ziet hij niet. Meestal weet hij geeneens dat deze bestaan, totdat hij er keihard tegenaan loopt en zich verward en verbijsterd afvraagt wat er nu toch aan de hand is. Of erger, hij wordt opgeblazen door zo'n mijn en de familie vraagt zich verbijs- terd en geschokt af, wat er nu eigenlijk gebeurd is. Waarom herkende hij dat mijnenveld of drijfzand niet? Tijd dus, om een deugdelijke landkaart aan te schaffen.

De FACT-grafiek

We gaan het concreet maken. Dit doen we door middel van een tekening, omdat het als voorbeeld een stuk makkelijker werkt. Wij raden u aan dit zelf op papier te zetten, omdat het mogelijk anders te abstract overkomt.

Neemt u een blanco A4-vel en leg dit voor u in de breedterichting. U zoekt het midden op. Ongeveer een halve centimeter boven het midden trekt u een horizontale lijn over het gehele blad. Zo'n halve centimeter onder het midden laat u ook een horizontale lijn lopen over het gehele blad.

129

Het gebied tussen deze twee lijnen noemen we het basisgebied. Dit representeert de eerder genoemde (binnenste) elektriciteitsbuis. Ongeveer twee centimeter boven de bovenlijn van het basisgebied trekt u nog een lijn, het liefst met een andere kleur. Ditzelfde doet u aan de onderzijde van het basisgebied. Deze lijnen noemen we de veiligheids- lijnen. Zij representeren in feite de extra (buitenste) isolatiebuis die om de elektriciteitsbuis heen zit. Vervolgens trekt u een horizontale lijn op pakweg twee centimeter van de bovenkant van het blad. En hetzelfde doet u aan de onderkant. Deze lijnen noemen we de grenslijnen. En anderhalve centimeter van de bovenkant en de onderkant van het blad trekt u nog een lijn, liefst rood, dit noemen we de kritieke grens. Nu gaan we de verschillende gebieden in de tekening noteren.

Het basisgebied

De holle buis in het midden representeert het basisgebied, noem het de kern of basis van de mens.

De veiligheidslijnen

De meeste mensen bewegen zich tussen de veiligheidslijnen. Wie zich hier tussen bevindt, in het veiligheidsgebied,

130

gaat over het algemeen met plezier en levenslust door het leven met al zijn diepte- en hoogtepunten.

Het gevarengebied

Tussen de veiligheidslijnen en de grenslijnen ligt een gebied waarin mensen zich niet zo prettig voelen. Ze zijn onrustig, (manisch-)depressief, angstig, agressief, worden geteisterd door persoonlijkheidsstoornissen en dergelijke. We noemen dit het gevarengebied.

De grenslijn of 'border-lijn'

Het gevarengebied is een gebied waar men beter niet terecht kan komen of over heen kan gaan. Hoe dichter men bij de grenslijn komt hoe gevaarlijker het wordt. Gaat men over de grens, dan komt men in een gebied dat men rand-psychotisch kan noemen. De term 'borderline' die men in de psychiatrie hanteert, is dan ook zonder meer zeer toepasselijk, alhoewel de psychiatrie er eigenlijk iets anders mee bedoelt. Zij ziet het niet (meer) als de grens(overschrijding) tussen lichtere vormen van psychische stoornissen ('de neurose' van de vroegere psychoanalytici) en de (rand)psychose, maar als een aanduiding voor een specifieke persoonlijkheidsstoornis. In dit (randpsychotisch) gebied kan men zeer gestoord en afwijkend (zo nu en dan

131

levensgevaarlijk) gedrag tegenkomen. De persoon kan zich daarbij wel gedeeltelijk of geheel bewust zijn van wat hij doet.

De kritieke grens

Wie over de kritieke grens heen gaat, is in het psychotisch gebied terechtgekomen en is niet te bereiken. Gelijk in de gehele grafiek neemt ook dit gebied in ernst of zwaarte toe, naarmate men meer naar het einde van het papier toe naarmate beweegt, hetzij aan de boven-, hetzij aan de onderzijde. In het bovenste deel van dit psychotische gebied is men totaal gestoord. Dit kan zich uiten in de meest bizarre verschijnselen. De gevaarlijkste uitingsvormen zijn mensen die een geweer of wat dan ook pakken en een slachtpartij aanrichten, of een mens die suïcide pleegt. Deze mensen zijn zich totaal niet meer bewust van wat zij doen.

Psychocalyps

Psychocalyps is een nieuwe term die door ons naar voren gebracht wordt. Het is in feite een benaming voor het bovenste (meest ernstige) gedeelte van het psychotische gebied. De benaming is gekozen vanwege de verklaring die het geeft, voor wat er met de menselijke geest gebeurt als hij in dit gebied aangeland is. Hier komen we later meer uitgebreid op terug.

132

We zijn klaar. Als het goed is, moet u grofweg de volgende tekening zien (zie figuur 1). Deze tekening is de basis van de FACT-grafiek, een grafiek die zijn naam ontleent aan de door ons ontwikkelde visie en therapievorm: FACT-therapie. Hier kunt u eventueel meer over lezen in het betreffende hoofdstuk.

Nu zullen we genoemde gebieden nader gaan verklaren.

133

135

wat wij noemen: een doorgeefproces. Een ieder die (psychisch/motioneel) beschadigd is, wil (on)bewust anderen of chef beschadigen (De Boever, 1988). Of zoals Willems het noemt: transgenerationaliteit, het van generatie op ge- nerate doorgeven van niet verwerkte (jeugd)trauma's (Willems 1999, p.466).

Willems (1999) stelt dat ouders in pedagogische zin hun Linderen niet meer kunnen geven dan zij zelf van huis uit hebben meegekregen en later hebben bijgeleerd.

*(...) niemand [kan] meer rationaliteit, moraliteit, authenticiteit (echtheid, eigenwaarde) uit- en overdragen en pedagogische vaardigheden (...) uitoefenen, dan hij of zij zelf heeft meegekregen, van de eigen ouders en leefomgeving, door scholing of andere aanvulling van de staat, door zelfstudie en zelfontwikkeling" (Willems, 1999, p.465).

Hij haalt in deze context tevens het volgende treffende citaat aan:

"Kinderen die men respecteert, leren respect. Kinderen die men dient, leren dienen, leren de zwakkere dienen. Kinderen die men liefheeft zoals ze zijn, leren ook verdraagzaamheid. Op die basis ontstaan hun eigen 

89

idealen, die nooit anders dan menselijk kunnen zijn omdat ze voortkomen uit de ervaring van liefde" (Miller)

Er is volgens Willems dus sprake van van het niet verwerkte psychotrauma. transgenerationalitet

1988).

"(...) het idee van het niet verwerkte psychotrauma als oorzaak van een pedagogisch tekort en het pedago gisch tekort als (potentiele) oorzaak van nieuwe psy- chotrauma's (van herhaald - transgenerationeel- dagogisch falen) (...)" (Willems, 1999, p.498).

Bij een psychotrauma gaat het in de kern om emotionele beschadigingen door ouderlijk tekortschieten (hetgeen los staat van de schuldvraag) - in welke vorm dan ook - veroor- zaakt, die leiden tot ontwikkelingspsychopathologie (Willems, 1999, p.497, 498).

Twee belangrijke aspecten van de psychische en psychosociale gevolgen van (met name seksuele) kindermishandeling die Willems beschrijft, zijn:

- de posttraumatische symptomen die zich voor kunnen doen, zoals bijvoorbeeld de posttraumatische reacties, dissociatieve reacties, alcohol- en drugsmisbruik, automutilatie,

90

 vervorming van de persoonlijkheidsontwikkeling, et cetera (Nicolai, 1991);

de herhalingsdwang, die zowel actieve (externaliserende herhaling van daderpatronen), passieve (internaliserende herhaling van slachtofferpatronen), of gemengde uitingsvormen aan kan nemen (o.a.: Draijer, 1996 en 1988; Ni- colal, 1991).

De slachtoffers kunnen dus weer daders worden.

Willems (1999) geeft in zijn boek een overzicht van de (gecombineerde) psychische en maatschappelijke gevolgen van kindermishandeling en verdeelt dit in een aantal rubrieken die kort samengevat neerkomen op:

- een traumaspectrum dat de gehele psychiatrische diagnostiek omvat;

-onverschilligheid jegens mensen en regels, (zelf)haat en (uiteindelijk) criminaliteit;

-prostitutie;

-zelfdestructiviteit, zelfsabotage, automutilatie en suicidaliteit;

-verslavingen in de brede zin des woords: drugsverslaving, alcoholisme, rookverslaving, partnerverslaving, gokverslaving, seksverslaving et cetera.

91

- relationele en transgenerationele herhalingsdwang: het steeds weer verzeild raken in destructieve relaties en situaties, het 'afreageren' op partners en kinderen, het door- geven van de eigen ellende aan de volgende generatie, "omdat de gevolgen van kindermishandeling voor een (..) groot deel óók de oorzaken van kindermishandeling zijn (Willems, 1999, p.603-604).

Voeg daarbij het gegeven van iets wat (veelal) onbewust gebeurt in alle gevallen waarin trauma's niet of onvoldoende zijn verwerkt - de intergenerationele overdracht van de on- veilige gehechtheid (Willems, 1999), hetgeen op haar beurt weer een centraal kenmerk is van vrijwel alle persoonlijk- heidsstoornissen (West & Sheldon-Keller, 1992; Derks e.a., 1997) en de cirkel is weer rond. Hetgeen overigens uiter aard niet wil zeggen, dat deze (transgenerationele) cirkel niet doorbroken kan en moet worden!

Opeens lijken al de gruwelen van deze tijd niet meer zo on verklaarbaar.

Het is, zoals Willems terecht formuleert:

"eerder regel dan uitzondering dat gevangenissen en psychiatrische inrichtingen worden bevolkt 

92

door mannen en vrouwen die in hun jeugd zijn getraumatiseerd door in het bijzonder fysieke mishandeling, seksueel misbruik en emotionele verwaarlozing. 'Gevangenissen' en 'psychiatrische inrichtingen' zijn evenwel slechts de (zichtbare) polen van een continuüm van externalise- rend (antisociaal) en internaliserend (sociaal-angstig) gedrag" (Willems, 1999, p.600, 601).

"(...) de schade aan en in het individu [zal] direct of in- direct, vroeg of laat, op de maatschappij (...) worden afgewenteld. Uiteindelijk en in enigerlei vorm krijgt de maatschappij de rekening gepresenteerd, met rente op rente, voor hetgeen zij in principe had kunnen voor- komen of in zijn gevolgen had kunnen verzachten" (Willems, 1999, p.602).

Dit alles wil uiteraard niet zeggen dat elke bedreiging of beschadiging van de persoonswording van het kind in het latere leven tot een persoonlijkheidsstoornis leidt. In eerste plaats is het zo dat de gevolgen van kindermishandeling en weidse horizon van psychische, psychosomatische en pochosociale problematiek vullen en daarnaast is het ook zo dat kindermishandeling geen levenslange beschadigingen

93

ten gevolge hoeft te hebben. Er is namelijk altijd nog de mogelijkheid - hoe moeilijk ook verwerken om deze ervaringen te verwerken (Willems, 1999).

En dat is, hoe vaak soms ook het tegendeel beweerd wordt, in de meeste gevallen inderdaad mogelijk. Zelfs bij de zwaardere en psychotische stoornissen zoals schizofrenie Maar dit vraagt dan wel om behandeling binnen een klini sche en gesloten setting, omdat er tijdens het verwerkings- proces dusdanige figuurlijke leeuwen vrij kunnen komen dat deze mensen een gevaar voor zichzelf en anderen kunnen gaan vormen.

Maar het zal nog wel even duren voordat deze uitgangspunten gemeengoed worden. Personen zoals Colin Ross die beweren dat bepaalde vormen van schizofrenie wel degelijk psychotherapeutisch behandelbaar en mogelijk zelfs te genezen zijn, stuiten dan ook op gigantisch veel weerstand van de gevestigde orde.

Ross (2004) gaat er vanuit dat zowel het genoom (het geheel van alle genen van een individu) als de omgeving (het gehele universum minus het genoom) actief 'vergiftigend kunnen zijn en het fenotype (de waarneembare manifestatie van een eigenschap) kunnen activeren of juist actief helend en herstellend kunnen zijn (Ross, 2004).

94

"Ik veronderstel", aldus Ross, "dat de psychosociale omgeving het fenotype voor dissociatieve schizofrenie zowel kan activeren, als deactiveren en ik veronderstel, dat het dat kan doen, in zowel de aan- als de afwezigheid van het genotype [genetische informatie opgeslagen in de genen over een bepaalde eigenschap]" (Ross, 2004, p.5,6).

Deze opvatting is alles behalve achterhaald en dus wel degelijk steeds beter te onderbouwen, vanuit alle relevante hoeken.

We besluiten deze paragraaf met een citaat van Willems

(1999):

"De zogenaamde (inter- of) transgenerationele cycle of violence (...), de keten van oorzaak en gevolg van menselijk lijden, die evenwel geen menselijke noodlotsketen is, maar een keten die doorbroken zou kunnen worden als 'verwerking' op de politieke agenda zou staan, als nu de omvang en de ernst van kindermishandeling (in het bijzonder van incest) in grote lijnen in kaart zijn gebracht zulks óók zou gebeuren met betrekking tot de maatschappelijke kosten. Dat wil (dus) zeggen: als wij de prijs van de privacy, van het

95

zo lang mogelijk privé houden van zins- (en relatie-patronen - waarbij in het bijzonder 

gefundamentele rechten van het kind op het spel staan in volle omvang onder ogen zouden (durven) tem (Willems, 1999, p.604). beschadigende

Een waarheid als een koe. Het is daarbij belangrijk om de zaken zo snel mogelijk aan te pakken op het moment de het signaleert. Helaas gebeurt dit dus veel te weinig. En gevolgen zijn er dan ook naar.

96

"Terwijl tien gevallen van mishandeling in gevangenissen zouden wijzen op structurele tekorten in het toezicht op het gevangeniswezen, worden tienduizenden gevallen van 

kinermishandeling per jaar in Nederland nog steeds niet gezien als symptoom van structurele tekorten in het sociaal- pedagogisch vangnet rondom kind en gezin in dit land." (J.C.M. Willems, universitair docent Internationaal Recht en bijzonder hoogleraar Rechten van het Kind)

Maatschappij, hulpverlening en onderwijs

De Zwitserse psychiater Carl Jung heeft ooit eens gezegd: "Een moeilijk kind, geef me de ouders en ik zal het kind helpen."

Ligt het dan te allen tijde allemaal aan de ouders? Nee, natuurlijk niet! Een kind kan natuurlijk ook door andere omgevingsinvloeden en externe factoren beschadigingen oplopen. Denk hierbij aan, zoals ook al eerder aangestipt, de gevolgen van bepaalde ziekten (bijvoorbeeld bepaalde virale en bacteriële infecties); hersenletsel (door in- of uitwendige oorzaken, zoals ongevallen, zuurstoftekort, vergiftiging et cetera); milieufactoren (luchtverontreiniging, te hoge blootstelling aan gevaarlijke stoffen, straling, of elektromagnetische velden et cetera); voeding 

97

(teveel of tekort aan bepaalde voedingsstoffen); stoffen; invloeden van medicijnen, drugs et cetera; en zo kunnen we nog wel even doorgaan. 

Daarnaast zijn ook andere omgevingsfactoren die beschadigende effecten op het gevoelsleven kunnen hebben reet aan de orde gekomen, zoals: de blootstelling aan een verkeerde maatschappelijke moraal op het gebied van agresse en seksualiteit, door onder andere de televisie; het in deze maatschappij kunnen oplopen van traumatische ervaringen zoals lichamelijke, geestelijke en seksuele mishandeling aanranding, verkrachting, verbale en/of fysieke agressie oorlog, verlies van geliefden, enzovoorts.

Ook de invloed van school, waar kinderen tenslotte een zeer groot deel van hun dag en hun leven doorbrengen, wordt nogal eens zwaar onderschat. De destructieve effecten van pesterijen op het gevoelsleven en het zelfbeeld van kinderen die hier het slachtoffer van zijn, krijgen gelukkig langzaam maar zeker steeds meer aandacht en worden steeds te weinig - zij het nog maar zeker vaker aangepakt. De gevolgen van specifieke (leer)stoornissen oogsten daarentegen veel minder belangstelling. En dat is geheel ten onrechte want door hun 'leerprobleem' kunnen de kinderen die hierdoor gehinde worden, in het huidige reguliere schoolsysteem vaak niet

98

goed meekomen, wat veroorzaakt dat hun zelfbeeld zich ten onrechte vertekent en waardoor hun eigenwaarde langzaam maar zeker kan afbrokkelen. Deze kinderen leren vaak op een heel andere manier. Zeer zeker in het klassikaal onder- wijs lopen deze kinderen dan klem, waardoor er vervolgens allerlei frustraties ontstaan die omgezet kunnen worden in allerhande sociale of gedragsproblemen. Uiteindelijk kan dit er tevens toe leiden dat een aantal van hen de school vroegtijdig verlaat.

Maar ook de invloed van meer algemene conditioneringen, hoe we geacht worden ons te gedragen, te voelen of te denken, zoals bepaald door de maatschappij, cultuur, religie, de school en het gezin moet niet onderschat worden. Met het oog op dit soort conditioneringen schrijft Ruiz (1999):

"We hebben geleerd hoe we ons in de samenleving moeten gedragen: wat we dienen te geloven en wat niet; wat aanvaardbaar is en wat niet aanvaardbaar is; wat goed is en wat slecht; wat mooi is en wat lelijk; wat juist is en wat verkeerd. (...) Kinderen geloven alles wat volwassenen zeggen. We zijn het met hen eens en ons vertrouwen is zó sterk, dat het systeem van over- tuigingen onze hele levensdroom beheerst. We hebben die overtuigingen niet zelf gekozen en zijn er misschien

99

tegen in opstand gekomen, maar we waren niet sterk genoeg om te winnen. De strijd draait uit op onze overgave aan die overtuigingen, met onze instemming Dit proces van indoctrinatie noem ik het temmen van de mens. En door dat 'temmen' leren we hoe we moe ten leven en hoe we moeten dromen" (Ruiz, 1999 p.14 en 16).

De psychoanalyticus en theoloog Drewermann omschrijft onze samenleving als volgt:

"Wij leven in een wereld die tranen niet verdraagt.( Men is niet gewend aan een openlijk vertoon van leed (...). En allemaal moeten we sterk zijn, fit, dapper vrolijk en opgewekt. En anders hoor je er niet bij (...) Iedereen moet dus liegen en zich anders voordoen dan dat hij is. Onze beker leed is tot de rand gevuld, maar we raken het niet kwijt" (Drewermann, 1992, p.20).

"Men heeft ons de ontzetting afgeleerd die ons overvalt, als wij zien hoe een dier wordt gekweld, een bloem vernield, een mens geschonden" (Drewermann, 1990, p.94).

100

Maar dit alles zegt nog niets over hoe je met een kind, inclusief zijn eventuele beperkingen, om zou kunnen of moeten gaan. Los van de oorzaken hebben ouders en de directe omgeving van het kind vaak wel de psychologische hand- vatten nodig, met behulp waarvan zij deze kinderen die beschadigingen hebben opgelopen, goed kunnen begeleiden. Dat is waarschijnlijk ook wat Jung met zijn uitspraak bedoelde.

Ook daar ligt een probleem, want het sociaal-pedagogisch vangnet, waaraan Willems met het citaat aan het begin van deze paragraaf refereert, vertoont in ons land inderdaad helaas behoorlijk wat mazen, om maar niet te zeggen complete gaten. Naast het veelvuldig niet, te weinig, of te laat signaleren, melden en ingrijpen door burgers en hulpverle- ningsinstellingen bij situaties van kindermishandeling, heb- ben we ook te kampen met gigantische hiaten op het vlak van de hulpverlening: lange wachtlijsten; soms niet effectieve en/of achterhaalde pedagogische ondersteuning; dubieuze uitgangspunten, zoals: 'een kind is te allen tijde beter af bij zijn biologische ouders', 'dit is geen mishandeling maar behoort tot hun culturele achtergrond', et cetera; tekort aan plaatsen bij opnemende voorzieningen, zoals pedagogische

101

instellingen en pleegzorg. Dit alles is eerder regel dan zondering.

Ondertussen worden grote aantallen kinderen en jongere gehinderd door emotionele en gedragsproblemen. Een op zes scholieren van elf tot zestien jaar blijkt zo veel last hebben van psychische problemen dat ondersteuning zelfs professionele hulp gewenst is (Bogt e.a., 2003). En psychische problemen in de jeugd vormen op hun beweer een groot risico voor psychische problemen in volwassenheid (Ferdinand & Verhulst, 1995). Vooral de ernstige gedragsstoornissen hebben een voorspellende waarde voor psychische stoornissen op volwassen leeftijd, zoals de antisociale persoonlijkheid. (Verhulst, 1994).

Tijdig ingrijpen door effectieve interventies wordt terech erg belangrijk gevonden. Zeker geen overbodige luxe, als ernaast legt dat zelfdoding de op één na belangrijkst doodsoorzaak onder jongeren is (CBS, 2005).

Maar buiten dit alles ligt er een groot braakliggend terein op het, wellicht nog belangrijkere, gebied van de prevente.

Preventie

Al vóór de zwangerschap zouden er cursussen, scholing en onderwijs plaats moeten vinden op het gebied van een 

102

gezonde leefwijze tijdens de zwangerschap (het zoveel mogelijk vermijden van stress, voldoende Voeding, het achterwege laten van schadelijke gewoontes, zoals roken, alcoholgebruik et cetera) en met betrekking tot de emotionele behoeften van kinderen, kinderopvoeding en Kinderverzorging. Willems (1999) geeft in zijn boek bijvoorbeeld Tien Verboden weer, tien dingen die je een kind nooit zou mogen zeggen. Echter, lezen is één ding, er les over krijgen en tegelijkertijd je eigen psychologische grondhouding tegen het licht houden, is een ander verhaal. Toch zullen we daar naar toe moeten. Reeds op de basisschool, maar zeer zeker aan adolescenten zullen we basispsychologische inzichten en waardes mee moeten geven.

Eigenlijk zou sowieso de allergrootste nadruk in onze maatschappij, maar zeker in ons onderwijssysteem moeten liggen op aspecten als: zelfbewustzijn, zelfkennis, sociale vaardigheden en het allerbelangrijkste: psychisch-emotionele gezondheid. "Hoe zit ik zelf en de ander in elkaar? Waar liggen mijn sociaal-emotionele sterke kanten en waar mijn tekortkomingen? Hoe zit dat bij mensen in mijn directe leef- omgeving? Wat heb ik van huis uit meegekregen en ervaren en hoe werkt dit door in de wijze, waarop ik met mezelf en anderen omga? Hoe kan ik dit veranderen en verder 

103

ontwikkelen?" Dit zijn voorbeelden van essentiële vraagstukken die vroeg mogelijk aan bod dienen te komen. En waar nodig moeten deze zaken met behulp van psychotherapie of psychosociale begeleiding bijgestuurd, geplaatst en zonodig verwerkt worden.

In de laatste klassen van de middelbare school, zou je zelfs een stoomcursus psychologie en pedagogiek kunnen geven. Een vak 'Basispsychologische Inzichten' (BPI) of 'Basis- psychologische Grondhouding' (BPG), waarin je in hooguit veertig uur leert wat je moet weten over jezelf, je mede-mensen en hoe je kinderen moet opvoeden. Zo'n module is ook vrij snel samen te stellen: simpel, logisch, rationeel, persoonlijk herkenbaar en wetenschappelijk te onderbouwen. Een zuivere basispsychologische grondhouding fungeert namelijk als een solide fundament voor zo'n beetje alle levensgebieden. Met wetten valt deze grondhouding nooit volledig af te dwingen. Deze grondhouding is wel iets wat aan te leren valt en zich zo kan nestelen in iemands karakter.

Ondertussen is het echter nog niet zover en zijn rationaliteit, prestatie, concurrentie en analytische intelligentie daar deze en de smeermiddelen en toverwoorden geworden van deze maatschappij.

104

'Het leren van empathie is belangrijker dan het leren van de zijrivieren
van de Rijn' (Andries van Dantzig, psychiater)

Eenzijdige intelligentie

Het belang dat in onze maatschappij wordt toegekend aan zaken als rationaliteit en prestatie zien we vervolgens uiteraard ook terug in het huidige (overwegend klassikale) on- derwijssysteem. Er wordt - met uitzondering van de meeste (traditionele) vernieuwingsscholen die veelal individueel en met een speciaal pedagogisch concept werken - een veel te grote en eenzijdige nadruk gelegd op de analytische intelli- gentie. Kinderen dienen, veelal in een sfeer van competitie en prestatie, allerhande schoolse kennis en feiten op te nemen, uit het hoofd te leren en weer te reproduceren. Wat hierbij helaas nog veel te vaak vergeten wordt, is dat het gegeven of je goed allerlei feiten, regels en formules uit het hoofd kunt leren en je eigen kunt maken, nu niet bepaald een garantie is voor een geslaagde school- of werkcarrière, laat staan voor de mate van geluk of welbevinden in het verdere leven.

De Amerikaanse psycholoog Howard Gardner zag dit. Hij bekritiseerde de traditionele wetenschappelijke opvatting van

105

een algemene intelligentie die grotendeels erfelijk bepaald is en die gemeten wordt met een standaard psychologists test. Deze benadering van intelligentie en de invloed die zij heeft in het onderwijs doet namelijk geen recht aan de 

pesoonlijke kwaliteiten van kinderen, het vervreemdt ze van zichzelf en het verzwakt hun zelfconcept. Volgens Gardner is een ieder op een andere manier begaafd. We bezitten vol gens hem meerdere intelligenties en elke bestaat relatief onafhankelijk van de andere. We hebben ze allemaal, alleen allen in een ander profiel, in een andere samenstelling.

Gardner (2002) onderscheidt in zijn theorie van Meervoudige Intelligenties (MI) meer dan acht intelligenties die elk weer hun eigen subintelligenties hebben. Hij spreekt van: - linguistische intelligentie: de gevoeligheid voor gesproken en geschreven taal, het vermogen om talen te leren en de capaciteit om taal te gebruiken om bepaalde doelen te bereiken;

- logisch-wiskundige intelligentie: de capaciteit om problemen men logisch te analyseren, wiskundige opgaven te maken en wetenschappelijk onderzoek te doen; 

Dit zijn de twee die het meest op school worden gewaardeerd.

106

Daarnaast onderscheidt hij:

- muzikale intelligentie: het vermogen om muziekstukken uit te voeren, te componeren en te waarderen;

- lichamelijke-bewegingsintelligentie: het vermogen om je hele lichaam, of delen van je lichaam, te gebruiken om problemen op te lossen en producten te maken; - ruimtelijke intelligentie: het herkennen en manipuleren van patronen, zowel op grote als op kleinere schaal;

- interpersoonlijke intelligentie: het vermogen om de bedoelingen, motieven en verlangens van andere mensen te begrijpen en dientengevolge effectief te kunnen samenwerken met anderen;

- intra persoonlijke intelligentie: het vermogen tot zelfinzicht, het bezit van een effectief zelfbeeld (inclusief een beeld van de eigen verlangens, angsten en capaciteiten) en de kunst om dergelijke informatie effectief te gebruiken bij het organiseren van je eigen leven;

- naturalistische intelligentie: het vermogen om talrijke natuurlijke soorten - de flora en de fauna - te herkennen, te onderscheiden en te classificeren.

Gardner overweegt nog een negende 'intelligentie kandidaat' toe te voegen:

- existentiële intelligentie: het vermogen om je positie te

107

Goleman legt bij zijn invulling van emotionele intelligentie veel meer de nadruk op de rol van emoties en gevoelens Zelf, in tegenstelling tot Gardner, die meer de nadruk let op de gedachten en kennis over gevoelens (Goleman, 1998 Gardner, 2002).

Juist deze (sociaal-emotionele en persoonlijke intelligenties zijn zo belangrijk voor het instandhouding of verder ontwikkelen van een gezond gevoelsleven.

De psycholoog Sternberg (2002) onderscheidt op zijn beurt drie aspecten van wat hij noemt succesvolle intelligentie, te weten: analytische, creatieve en praktische intelligentie. De analytische vaardigheden worden gebruikt om onder andere te analyseren, te evalueren, te beoordelen en te vergelijken. De creatieve vaardigheden worden gebruikt om te creëren, uit te vinden, te ontdekken en te verbeelden. De praktische vaardigheden worden gebruikt om toe te passen, te gebruiken, te implementeren en te activeren. Al deze vaardigheden zijn geen vastliggend gegeven, maar kunnen verder ontwikkeld worden. Om succesvol intelligent te zijn diente volgens zijn visie een balans te bestaan tussen deze drie aspecten en moet je ze ook nog op het juiste moment en de juiste manier weten toe te passen.

110

Het vreemde is echter dat men in de huidige wereld voornamelijk oog heeft voor de meer analytische intelligentie. De rest wordt genegeerd of als niet belangrijk beschouwd. Diekstra formuleerde het als volgt:

"En dat is het probleem: schoolse of academische intelligentie biedt vrijwel geen voorbereiding voor het gedonder of de gelegenheden die de golfslagen van het leven leveren. En toch, hoewel een hoog IQ geen garantie is voor succes, voor prestige en voor geluk in het leven, zijn ons onderwijssysteem en onze cultuur volledig op die begaafdheid gefixeerd en negeren ze bijna volledig dat andere type intelligentie, emotionele intelligentie, dat minstens zozeer ons persoonlijk lot bepaalt" (Diekstra, 1996, p.58).

Analytische intelligentie zonder (sociaal-)emotionele of persoonlijke intelligentie is te vergelijken met een varend zee- schip zonder navigatiemiddelen. De (sociaal)emotionele in- telligentie is uit het oog verloren, met andere woorden: men vaart, maar weet niet waar naartoe en is dus aan het dwalen geslagen. En toch negeren we haar. Alleen, zonder de juiste navigatiemiddelen verdwaalt elke cultuur. Deze middelen geven namelijk de richting aan en fungeren als psychisch kompas en ijkpunt of zingevingspunt. En een ieder

111

die het zonder probeert komt vroeg of laat in de problemen En elke cultuur die het zonder probeert is gedoemd om in chaos, honger, oorlog, en fundamentalisme te verdwalen Maar wat dat aangaat doet Nederland het niet eens zo slecht en het is dan ook niet voor niets dat bijvoorbeeld de bekende filosoof Spinoza Nederland 'de Moeder aller natiën noemde". De zwakkeren en diegenen die moesten vluchten, hebben in Nederland altijd al een redelijk veilige haven kunnen vinden. Bepaalde waardes hebben altijd hoog in het vaandel gestaan.

Vanuit de hoek van de eenzijdige intelligentie is het ook te begrijpen, waarom onder andere Duitse nazi's aan de ene kant de meest afschuwelijke daden konden verrichten, terwijl ze aan de andere kant een logistiek apparaat en een leger konden sturen die zijn weerga in de wereldgeschiedenis niet gekend heeft. Emotioneel waren de meesten behoorlijk gestoord, maar dit had hun analytische, creatieve en praktische intelligentie nog niet aangetast.

Concluderend kun je stellen dat er nogal wat factoren zijn die ervoor zorgen dat wij in sociaal, emotioneel, psychisch en fysiologisch opzicht, behoorlijk beschadigd kunnen raken met alle gevolgen van dien.

112

En al de gegevens op een rij impliceren nogal wat! Onder andere namelijk dat de maatschappij, de hulpverlening en het individu, anders zullen moeten gaan aankijken tegen en omgaan met psychische problemen en met de mensen die daardoor gehinderd worden. Daarbij gaat het uiteraard niet om (ver)oordelen, beschuldigen of stigmatiseren, maar wel om het uitgangspunt dat het vaak mogelijk is om er uit te komen en om te veranderen. Dit is echter voor velen een zeer gevoelig punt. Zoals Andreasen het verwoordt:

"De nauwe wisselwerking tussen ervaringen van de geest, de hersenen en zelfs de genen, impliceert tot op zekere hoogte dat alles of veel van wat geleid heeft tot bepaalde afwijkende processen ook weer ongedaan te maken valt. Ervaringen kunnen ons veranderen ten negatieve, maar ook 

weer ten positieve.

113

We kunnen wie en wat we zijn veranderen door wat we zien, horen, zeggen en doen. Het is belangrijk de juiste activiteiten voor onze hersenen te kiezen om goed te trainen. Dit beginsel geldt niet alleen voor de kindertijd, maar ook als we volwassen zijn of zelfs als we ouder worden" (Andreasen, 2002, p.57).

Andreasen zegt hier verder nog over: 

"Ervaringen veranderen de hersenen, letterlijk. Ieder gesprek slaat neer in de hersenen en verandert ze. Dat geldt dus ook voor een gesprek over psychische problemen. Psychotherapie, al dan niet in combinatie met gedragstherapie en mentale oefeningen, stelt de cliënt in staat zijn gedrag te veranderen, waardoor per saldo ook zijn hersenen veranderen" (Feenstra, 1997).

"Psychotherapie werkt op zowel de geest als de hersenen. (...) De essentie van psychotherapie is mensen te helpen hun gevoelens, gedachten en gedrag te veranderen. Dit lijkt te gebeuren met het grote aantal ver schillende psychotherapeutische technieken die thans beschikbaar zijn - cognitieve, psychodynamische, psychosociale, gedragstherapeutische. Maar afhankelijk

114

van de effectiviteit van deze technieken leiden ze tot veranderingen in de 'plastische hersenen'(...). Psychotherapie, soms kleinerend 'alleen maar praten' genoemd, is op zijn eigen manier net zo 'biologisch' als het gebruik van medicijnen" (Andreasen, 2002, p.39-40).

En met deze uitspraken zijn wij het roerend eens. Alleen, het geheel valt of staat natuurlijk niet alleen met de juiste therapievorm, maar meer nog met een goede therapeut.

115

 5. Een goede psychotherapeut

"De meeste psychotherapeuten zijn niet okay. Het vak vraagt toch iets wat veel mensen niet in huis hebben". ( Iki Freud, psychoanalytica)

Psychotherapie heeft in zijn diepste kern te maken met kennis van en inzicht in jezelf en de mensen om je heen. Di besef is niet nieuw.

"Wie alles kent behalve zichzelf, mist alles", is er door Jezus gezegd. En Sigmund Freud laat weten dat een mens zonder zelfkennis nooit de zin van zijn leven kan ontdekken. Desondanks zijn veel mensen er bang voor. De Duitse dichter Goethe heeft eens gezegd:

" Ken uzelf? Als ik mezelf kende, zou ik hard weglopen".

Zelfkennis is echter bitter noodzakelijk. Niet voor de tijden dat het goed gaat, maar voor de tijden dat het met jezelf of een van je familieleden of bekenden minder goed gaat. Want hoe dan ook, daar wordt ieder mens mee geconfronteerd of we dit nu leuk vinden of niet.

-----------------

*Evangelie van Thomas

116

Welke therapie en welke therapeut?

Er bestaan honderden stromingen in psychotherapieland, dus voor welke vorm van therapie moet je kiezen? Om een paar (hoofd)stromingen er even uit te lichten, je hebt de psychoanalyse van Freud, de cliëntgerichte therapie van Carl Rogers, de gestalttherapie van Perls, de transactionele analyse van Berne, de cognitieve therapie van onder andere Beck, de gedragstherapie van Watson die onder meer op Pavlov werd gebaseerd, de rationeel emotieve therapie (RET) van Albert Ellis en zo kunnen we nog wel even doorgaan.

Veel psychologen en/of therapeuten werken echter eclectisch of integratief, wat grofweg inhoudt dat zij inzichten en technieken van de verschillende therapeutische stromingen naast elkaar gebruiken en combineren, veelal afhankelijk van het probleem van de cliënt.

Het is bekend dat de uitkomst van de therapie niet zozeer afhangt van de specifieke eigenschappen en (behandel)- technieken van een bepaalde therapeutische richting, maar veel meer van factoren die samenhangen met de therapeut, zoals zijn bekwaamheid en de mate waarin de therapeut gelooft dat de therapie haar doel zal bereiken (Messer & Wampold, 2002).

117

En deze bekwaamheid blijkt op haar beurt niet bepaald te worden door opleiding en ervaring. Wel spelen persoonlijke eigenschappen en houding een zeer belangrijke rol. Zo creëert de therapeut die warmte uitstraalt een betere therapeutische (werk)relatie en ook is de cliënt meer gebaat bij een actief betrokken therapeut (Hersoug e.a., 2001). Naast warmte zijn ook empathie, respect en therapeutische echtheid onomstotelijk aangewezen als noodzakelijke voorwaar den voor de therapeut (Patterson, 1984).

Uit een meer recente inventarisatie van onderzoeksbevindingen door psychotherapeute Leijssen (1998) over welke (persoons) kenmerken van de therapeut in positieve zin bij dragen aan het resultaat van de therapie, komen onder meer de volgende eigenschappen nog naar voren. De betere therapeut is iemand die zich goed en levendig kan uitdrukken en een gedoseerde openheid toont omtrent eigen le venservaringen naar de cliënt toe. Het is een vitale persoon wiens enthousiasme de cliënt in positieve zin beïnvloedt. Hij is een 'authentieke kameleon' en vertoont een dynamisch evenwicht binnen aspecten als spontaniteit naast zelfdiscipline, ernst naast speelsheid, openheid naast terughoudendheid, creativiteit naast voorspelbaarheid. Hij is niet snel oordelend, maar kan goed afstemmen op andere leefwerelden

118

Het is iemand die goed kan luisteren en zuiver kan weergeven en terugkoppelen van wat de cliënt tot uitdrukking brengt. Hij is helder en eenduidig, waakzaam en aandachtig. Hij heeft geen angst voor en blijft aanwezig bij heftige gevoelens. Hij beschikt over een geduldig vertrouwen en laat de cliënt zelf inzichten ontdekken. Hij is scherpzinnig en beschikt over het vermogen zaken beeldend voor te stellen, bijvoorbeeld met metaforen. Hij beschikt over een gezonde dosis humor en kan goed confronteren. Hij houdt een professionele afstand (niet te verwarren met een defensieve en/of afstandelijke houding). Hij is verantwoordelijk, betrouwbaar, moreel integer en staat met beide voeten op de grond. Hij heeft veel zelfkennis, beschikt over voldoende zelfvertrouwen, maar is wel zelfkritisch (Leijssen, 1998).

Het lijken bijna open deuren, maar van deze gegevens wordt helaas nog steeds geen of onvoldoende actief gebruik gemaakt binnen de psychologische en psychotherapeutische opleidingen. Leijssen (1998) houdt dan ook terecht een pleidooi voor de nadruk die therapieopleidingen zouden moeten leggen op het ontwikkelen en ontplooien van de persoonlijke kwaliteiten van de toekomstige therapeuten, in plaats van op het juist aanleren en uitvoeren van technieken. De therapeut zelf is immers zijn belangrijkste techniek. 

119

Maar daarvoor zijn diepgaande zelfkennis en inzicht nodig, bouw stenen' die gebaseerd zijn op (goed verwerkte en geplaatste) levenservaringen.

Persoonlijk zouden wij er zelfs voor willen pleiten dat potentiële maatschappelijk werkers, psychologen, pedagogen aanverwante-logen en -gogen die later als hulpverlener d therapeut werkzaam willen zijn, al vóór ze met de opleiding starten, geselecteerd moeten worden op basis van deze persoonlijke kwaliteiten. Dat lijkt ons een stuk zinniger dan he huidige systeem dat door een mix van loting en de hoogte van je cijfers bepaalt of je toegelaten wordt. Daarnaast zouden toekomstige therapeuten tevens verplicht een (goede) therapie moeten ondergaan, voordat ze aan de opleiding starten. Als een therapeut namelijk niet goed in elkaar zit, kan hij aardig wat schade aanrichten. Zoals Carl Jung zei:

"Men kan namelijk geen enkele patiënt verder brenger dan men zelf is" (Jung, 1997, p.73).

IJkpunt en wegwijzers Psychologen en consorten fungeren als menselijke monteurs. Zij mogen gaan proberen om de stotterende 

120

menselijke motor weer als een naaimachientje te laten lopen, of in ieder geval trachten te voorkomen dat de motor vastloopt.

En dat is prima, mits men exact weet wat men aan het doen is en waar men naar toe wil werken. Als je namelijk een motor wilt afstellen, dan zal je toch een specificatie moeten hebben van de fabrikant, want anders moet je puur op je gehoor afgaan en dat is enigszins riskant. De kans dat je dan zaken verkeerd gaat afstellen is vrij groot.

En erger, als je in je opleiding verkeerde afstellingen leert, omdat men van het idee uitgaat dat er geen fabrikant is, of men gaat wel uit van een fabrikant, maar heeft per ongeluk stikverkeerde specificaties te pakken, dan wordt het voor de autobezitter oppassen en zal hij puur geluk of enigszins kennis van zaken moeten hebben. Want als er een monteur bijkomt die om wat voor reden dan ook, de motor en allerlei belangrijke onderdelen verkeerd afstelt, dan levert dit extra belasting of slijtage op. Op de korte of lange duur is dit beschadigend of zelfs funest voor de motor. Hoe groot de schade is en of hij nog te repareren of te reviseren valt, hangt af van de soort schade en hoe oud de motor al is. Een situatie die u uw geld en uw gemoedsrust kost.

121

Het voorgaande geldt voor auto's, maar helaas is het op dit moment ook van toepassing op mensen. Een onhoudbare situatie die steeds meer klachten oplevert en er onder andere mede voor zorgt dat de zwaardere psychische problemen niet echt opgelost worden.

"Er bestaat geen vastomlijnd kader of fabrikant", horen wij dan veel mensen zeggen.

Natuurlijk is die er! Want of je het nu God, Allah, Boeddha, Krishna, evolutie, natuur of psychologisch kader noemt dat is op dit ogenblik niet zo belangrijk. Als je echter als geestelijk hulpverlener niet van een logisch basisconcept uitgaat, ga je hopeloos freewheelen. De schade die dit kan aanrichten is vrij groot. Want mensen die psychisch of emotioneel klem lopen, zijn meestal al aan het wankelen op een smalle evenwichtsbalk, waarbij van alles verkeerd kan gaan. Maar als de therapeut ze ook nog de verkeerde kant gaat optrekken, lopen ze een onnodig hoog risico om helemaal te verdwalen of erger.

En dat is heden ten dage in de hulpverlening helaas eerder regel dan uitzondering. Om een scheepvaartmetafoor te gebruiken: men heeft het kompas wel, maar men kan het ware noorden niet vinden. Of men zegt: "Het ware noorden

122

bestaat niet op psychologisch gebied, er zijn alleen maar windstreken."

Dus daar zit een probleem: welke weg wordt er aangewezen? Menselijke wegwijzers kunnen je meer kanten opsturen dan dat er windstreken en graden op een kompas staan. En daar zitten psychologische of geestelijke gebieden bij, waar je beter niet terecht kan komen. Het gevolg is natuurlijk dat je in eindeloze cirkeltjes blijft ronddraaien op een schip dat nooit de haven zal bereiken. Voor de bemanning van dit soort schepen is het nog enigszins vol te houden; dodelijk vermoeiend en vervelend is het voor de passagiers van dit soort schepen. Ze worden namelijk van nergens naar nergens gebracht. Dus velen stappen van boord en proberen zo goed en kwaad als het kan hun eigen kompas te kalibreren en dobberen zelf maar weer verder.

Inzicht, gecombineerd met een goede 'nautische' kaart, is de sleutel tot verandering. Een goede zeeman (therapeut) zal de kaart echter alleen vertrouwen als hij door ervaring erachter is gekomen, dat zij een perfecte weergave is van de werkelijkheid. Dan kan hij zich hier blind aan overgeven en zelfs met slecht zicht en storm zich compleet veilig voelen. Zijn kompasnaald wijst naar het (magnetisch) noorden

123

koerscorrecties en vanaf dat ijkpunt kan hij, indien nodig, gaan uitvoeren. Zodra men het juiste ijkpunt weet en eventueel de miswijzing, dan zullen de meeste mensen erin slagen om op eigen kracht weer op de juiste koers te gaan liggen. Anderen zullen een loods nodig hebben. Het belangrijkste is onderweg te zijn naar een haven die veilig en beschut is. Maar zelfs al vind je die goede loods, dan zal je nog zelf de weg moeten varen of lopen. Een therapeut fungeert namelijk alleen als wegwijzer. Hij kan zaken op een rijtje zetten, zodat het voor de cliënt wat begrijpelijker wordt. En als ze aanwezig zijn, kan hij verborgen of aan de oppervlakte liggende trauma's helpen activeren en verwerken.

Dat is namelijk de essentie van psychotherapie: zaken op een rijtje krijgen en pijnlijke plekken verwerken. De therapeut is daarbij een geestelijke dienaar, een strijdmakker, een trooster, een inzichtgever. Dat vraagt buiten vakkennis, om een groot aanvoelend vermogen, om persoonlijke ervaring en om het vermogen om alles in begrijpelijke taal om te zetten naar de cliënt toe. Daarnaast is het van groot belang dat de therapeut de cliënt dusdanige referentiekaders meegeeft dat hij weer de juiste koers kan gaan varen. Een goede psychotherapeut wijst je een weg, waar je alle goede zaken des levens tegen behoort te komen, zoals warmte,

124

veiligheid, spontaniteit, gezonde eigenwaarde, geborgenheid, liefde en avontuur. En als het even kan wijst hij je ook en weg naar een leven, waarin je jezelf nuttig kan maken  voor jezelf en je omgeving.

Teveel gevraagd ? Wij vinden van niet.

125

6. De FACT-grafiek van de menselijke geest

"In het hart van iedereen, wat zijn of haar onvolmaaktheden ook mogen zijn, bestaat een stille slag, een complex geheel van golven en resonanties, die absoluut individueel en uniek is en ons toch verbindt met alles in het universum."  (George Leonard, The Silent Pulse)

We zijn aangekomen bij het meest essentiële gedeelte van dit boek. De blauwdruk, het totaalbeeld van de werking van de menselijke geest. We laten zien hoe de geest zich vanut een basisconcept kan bewegen in een spectrum van psychische gezondheid en psychische stoornissen. We tonen het gebied waar normaal nog normaal is, waar er (gevaarlijke grenzen worden overschreden en waar men in extreme gebieden terechtkomt. De FACT-grafiek kan gebruikt worde als een referentiekader ten opzichte waarvan je kan bepalen waar je jezelf bevindt op sociaal, emotioneel en psychisch gebied en waar je medemensen zich bevinden.

Het buisprincipe

Wel eens gekeken naar een elektriciteitsbuis met de vele draden die daar doorheen kunnen lopen? Deze elektrische 

126

kabels brengen ons de energie en de warmte die nodig is voor onze huizen en elektrische apparaten. Het buitenste pvc-gedeelte is om te isoleren, te beschermen en om de draden enigszins bij elkaar te houden. Liggen deze buizen buitenshuis, dan zijn ze veelal omgeven door een extra (isolatie)buis om ze te beschermen tegen invloeden van buitenaf.

Is deze buis met zijn draden goed gelegd en aangesloten, dan is er niets aan de hand en functioneert het naar ieders tevredenheid. En zolang niemand deze buis extreem buigt, de bijl erin zet of een bulldozer er overheen laat walsen, gaat hij enorm lang mee. Knapt om wat voor reden dan ook het buitenste omhulsel, dan zullen vroeg of laat de diverse kabels uit de mantel springen. Vervolgens kunnen er door water, corrosie et cetera, vervelende storingen optreden of na verloop van tijd valt door kortsluiting een gedeelte van, of de gehele, elektriciteit uit.

Maar malafide bouwers of doe-het-zelvers willen ook wel eens proberen om de elektriciteitskabels zonder extra bescherming te leggen. Dit vraagt natuurlijk om problemen en meestal krijgen ze die dan ook. Het is dan nog wel te repareren, maar dat vraagt een enorme inspanning.

127

Deze metafoor kunt u gedeeltelijk doortrekken naar de geestelijke of emotionele gesteldheid van de mens. De meeste mensen worden met goed gelegde buizen en bedrading geboren. Alleen betreft het dan basiskenmerken die bijna elk mens meekrijgt. Deze basisgegevens vormen de mens en zorgen er tegelijkertijd voor dat ieder mens uniek is en voor het grootste gedeelte toch compleet herkenbaar is voor andere mensen.

Grenzen

Naast het ontbreken van een visie op een gezonde basis van de mens, hebben we reeds een ander probleem van de huidige psychologische wetenschap aangekaart: er worden geen grenzen of ijkpunten aangegeven. Deze grenzen zijn er echter wel en zodra je dat doorkrijgt, besef je eigenlijk pas goed hoe ongelooflijk simpel de mens in elkaar zit.

Je kan wel grove lijnen weergeven van abnormaal gedrag, zoals de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) een classificatie van psychische stoornissen trouwens zeer goed doet. Alleen, als je in die gebieden die in de DSM beschreven worden terechtkomt, ben je allang grenzen overgegaan, waar je beter niet over kan gaan. En daar ligt dan ook het probleem. Maar wie geen grenzen

128

heeft en deze ook nooit geleerd heeft, zal ook nooit weten wanneer hij deze grenzen overgaat. Moerassen en drijfzand zal hij niet herkennen. Hij zal met mooi weer gaan varen, er geen rekening mee houdend dat het weer razendsnel kan omslaan. De psychische mijnenvelden en grenzen ziet hij niet. Meestal weet hij geeneens dat deze bestaan, totdat hij er keihard tegenaan loopt en zich verward en verbijsterd afvraagt wat er nu toch aan de hand is. Of erger, hij wordt opgeblazen door zo'n mijn en de familie vraagt zich verbijs- terd en geschokt af, wat er nu eigenlijk gebeurd is. Waarom herkende hij dat mijnenveld of drijfzand niet? Tijd dus, om een deugdelijke landkaart aan te schaffen.

De FACT-grafiek

We gaan het concreet maken. Dit doen we door middel van een tekening, omdat het als voorbeeld een stuk makkelijker werkt. Wij raden u aan dit zelf op papier te zetten, omdat het mogelijk anders te abstract overkomt.

Neemt u een blanco A4-vel en leg dit voor u in de breedterichting. U zoekt het midden op. Ongeveer een halve centimeter boven het midden trekt u een horizontale lijn over het gehele blad. Zo'n halve centimeter onder het midden laat u ook een horizontale lijn lopen over het gehele blad.

129

Het gebied tussen deze twee lijnen noemen we het basisgebied. Dit representeert de eerder genoemde (binnenste) elektriciteitsbuis. Ongeveer twee centimeter boven de bovenlijn van het basisgebied trekt u nog een lijn, het liefst met een andere kleur. Ditzelfde doet u aan de onderzijde van het basisgebied. Deze lijnen noemen we de veiligheids- lijnen. Zij representeren in feite de extra (buitenste) isolatiebuis die om de elektriciteitsbuis heen zit. Vervolgens trekt u een horizontale lijn op pakweg twee centimeter van de bovenkant van het blad. En hetzelfde doet u aan de onderkant. Deze lijnen noemen we de grenslijnen. En anderhalve centimeter van de bovenkant en de onderkant van het blad trekt u nog een lijn, liefst rood, dit noemen we de kritieke grens. Nu gaan we de verschillende gebieden in de tekening noteren.

Het basisgebied

De holle buis in het midden representeert het basisgebied, noem het de kern of basis van de mens.

De veiligheidslijnen

De meeste mensen bewegen zich tussen de veiligheidslijnen. Wie zich hier tussen bevindt, in het veiligheidsgebied,

130

gaat over het algemeen met plezier en levenslust door het leven met al zijn diepte- en hoogtepunten.

Het gevarengebied

Tussen de veiligheidslijnen en de grenslijnen ligt een gebied waarin mensen zich niet zo prettig voelen. Ze zijn onrustig, (manisch-)depressief, angstig, agressief, worden geteisterd door persoonlijkheidsstoornissen en dergelijke. We noemen dit het gevarengebied.

De grenslijn of 'border-lijn'

Het gevarengebied is een gebied waar men beter niet terecht kan komen of over heen kan gaan. Hoe dichter men bij de grenslijn komt hoe gevaarlijker het wordt. Gaat men over de grens, dan komt men in een gebied dat men rand-psychotisch kan noemen. De term 'borderline' die men in de psychiatrie hanteert, is dan ook zonder meer zeer toepasselijk, alhoewel de psychiatrie er eigenlijk iets anders mee bedoelt. Zij ziet het niet (meer) als de grens(overschrijding) tussen lichtere vormen van psychische stoornissen ('de neurose' van de vroegere psychoanalytici) en de (rand)psychose, maar als een aanduiding voor een specifieke persoonlijkheidsstoornis. In dit (rand psychotisch) gebied kan men zeer gestoord en afwijkend (zo nu en dan 

131

levensgevaarlijk) gedrag tegenkomen. De persoon kan zich daarbij wel gedeeltelijk of geheel bewust zijn van wat hij doet.

De kritieke grens

Wie over de kritieke grens heen gaat, is in het psychotisch gebied terechtgekomen en is niet te bereiken. Gelijk in de gehele grafiek neemt ook dit gebied in ernst of zwaarte toe, naarmate men meer naar het einde van het papier toe beweegt, hetzij aan de boven-, hetzij aan de onderzijde. In het bovenste deel van dit psychotische gebied is men totaal gestoord. Dit kan zich uiten in de meest bizarre verschijnselen. De gevaarlijkste uitingsvormen zijn mensen die een geweer of wat dan ook pakken en een slachtpartij aanrichten, of een mens die suïcide pleegt. Deze mensen zijn zich totaal niet meer bewust van wat zij doen.

Psychocalyps

Psychocalyps is een nieuwe term die door ons naar voren gebracht wordt. Het is in feite een benaming voor het bovenste (meest ernstige) gedeelte van het psychotische gebied. De benaming is gekozen vanwege de verklaring die het geeft, voor wat er met de menselijke geest gebeurt als hij in dit gebied aangeland is. Hier komen we later meer uitgebreid op terug.

132

We zijn klaar. Als het goed is, moet u grofweg de volgende tekening zien (zie figuur 1). Deze tekening is de basis van de FACT-grafiek, een grafiek die zijn naam ontleent aan de door ons ontwikkelde visie en therapievorm: FACT-therapie. Hier kunt u eventueel meer over lezen in het betreffende hoofdstuk.

Nu zullen we genoemde gebieden nader gaan verklaren.

133

-------------- 

Google of bing boven aan opzoeken.  Grafiek 1

Of --   https://photos.app.goo.gl/sMB7KRVefKtdXMje8

-------------
 
134

Het basisgebied

Het basisgebied staat symbool voor de intacte menselijke geest, die zich veilig en warm in zijn behuizing voelt. We meelden hem uit als een golvende lijn die door de buis, het basisgebied, loopt (zie figuur 2).

U kunt het begin van de tekening (linkerzijde) beschouwen als het begin van uw leven, doorlopend tot aan het eind van de tekening, het eind van uw leven.

Als de mens net geboren is en hij groeit op in een warm en liefdevol gezin, dan ervaart hij het leven veelal als extatisch en als een grote ontdekkingsreis en tegelijkertijd voelt hij zich veilig en beschut. Misschien kunt u zich deze tijd nog uit uw kindertijd herinneren, de wereld is dan als een magische toverlamp die je fascineert en betovert. Een paradijs in minivorm waarin je je afvraagt waarom volwassen mensen dit eigenlijk niet zien? Een tijd waarin  fundament gelegd wordt voor het latere leven.

Zijn deze mensen volwassen, dan zijn ze praktisch niet onderuit te halen door welke gebeurtenis dan ook. Niet dat ze geen verdriet kennen of pijn, maar in het basisgebied wordt alles razendsnel verwerkt, op alle gebieden.

135

-------------- 

Google of bing boven aan opzoeken. Grafiek 2 

Of -- https://photos.app.goo.gl/TAZVqnPG8ZgeVh6y7

------------------

136

Deze mensen kunnen weliswaar kleine schommelingen in hun gemoed ervaren, maar deze verschillen zijn minimaal en voor de met buitenstaanders valt het bus minimaal van geeneens op. Deze mensen leven in een continue topervaring, zoals Maslow dit noemde. Alleen, zij noemen dit geen topervaring, maar ervaren het als normaal. Ze gaan bruisend door het leven en ervaren het leven als een wonderbaarlijke ontdekkingsreis die ze als in extase ervaren. "Bestaan deze (volwassen) mensen?", zult u zich afvragen. Er zullen wel de nodige volwassenen rondlopen die dit gevoel kennen, maar de meesten van ons zijn het geheel of gedeeltelijk kwijtgeraakt. Het beste is dit verschijnsel nog waar te nemen bij kleine kinderen, mits ze in een veilige en liefdevolle omgeving zitten.

De veiligheidslijnen

Nu lukt het tegenwoordig bijna niemand om in dit basisgebied te blijven. De maatschappij zit in een dusdanige psychologische cultuur dat zij bijna iedereen van het basisgebied aftrekt. Er ontstaat dan een golfbeweging rond het basisgebied (zie figuur 3).

137

-----------------

Google of bing boven aan opzoeken. Grafiek 3 

Of -- https://photos.app.goo.gl/uwpkEY7iGGc9cqow6

-----------------

138

Deze golfbeweging is gedeeltelijk bekend in diverse psychologische stromingen en zij veroorzaakt in de mens stemmingswisselingen. In de Verenigde Staten heet dit verschijnsel moodswings. Zolang mensen echter binnen de veiligheidslijnen blijven met deze golfbeweging is er niets aan de hand. En het grootste gedeelte van de mensheid functioneert ook binnen deze veiligheidslijnen. Dit zijn meestal fijne mensen met een goed hart. Het zijn domweg de mensen waar je mee kan werken, reizen, plezier mee kan maken, mee kan vrijen en zelfs graag kinderen mee zou willen hebben. Over het algemeen zijn het dus aangename mensen.

Nu ervaren de meeste mensen deze golfbeweging dus als schommelend rond het basisgebied. Dit impliceert dat ze zo nu en dan een beetje druk zijn, veel praten et cetera, als ze boven het basisgebied komen en het volgende ogenblik een beetje teruggetrokken, somber zijn, zodra ze onder het basisgebied komen. En de tijdsduur van dit gegeven is meestal nogal onvoorspelbaar. Regelmatig passeren ze met hun gevoel het basisgebied en ervaren dan heel even een glimp van hoe het zou moeten zijn. Dit gevoel is voor de meesten echter nooit lang vast te houden en zakt of stijgt weer binnen een afzienbare tijd.

Maar heel even ervaren ze dan wat Maslow een topervaring noemde. Het meest herkenbaar en

139

voelbaar is dit basisgebied voor mensen die verliefd worden; op dat moment is hun lijn in dit basisgebied aangekomen. Komen ze dan iemand tegen die zich ook net in het basisgebied bevindt, dan kan je te maken krijgen met de beroemde liefdesvonk of verliefdheid tussen mensen. Voor de mensen die zich aan dat moment kunnen of durven overgeven, is het een uniek tijdsmoment, waarin ze een stukje geluk en extase in complete tijdloosheid ervaren dat zijn weerga niet kent. Geen enkele drug die dit gevoel kan evenaren en een ervaring waar mensen lyrisch van worden. Het is een van de grootste bronnen voor kunstzinnige uiting op welk gebied dan ook die bijna door alle culturen onderkend wordt. En sommige mensen beweren dat je op dat moment een stukje God en eeuwigheid ervaart.

Behalve een golfbeweging rond en kruisend met het basisgebied, is het ook mogelijk dat mensen zich voor het grootste gedeelte constant boven het basisgebied bewegen, zij zijn continu een beetje manisch of druk; of ze bewegen zich voor het grootste gedeelte onder het basisgebied en zijn daardoor voor langere tijd wat stil en teruggetrokken, een tikkeltje aan de sombere kant (zie figuur 4).

140

-----------------
Google of bing boven aan opzoeken FACT-grafiek 4 a.u.b. 

Of -- https://photos.app.goo.gl/WheQm1mnr74KBxy4A

--------------

 141

De mensen die zich tussen deze veiligheidslijnen bewegen, zal je zelden of nooit in (ernstige) emotionele of psychische problemen zien komen en bij een hulpverlener zien. Meestal komen ze er bij een emotionele storm op eigen kracht uit of met behulp van familie, vrienden of kennissen. En als ze bij een hulpverlener terechtkomen, is dit meestal om inzicht te krijgen in de levensstijl van hun partners, kinderen of werkomgeving en hoe ze daarmee moeten omgaan.

Het gevarengebied

Buiten de veiligheidslijnen beland je in een gevarengebied. Een grijs gebied en hoe verder dat je gaat, hoe donkerder het wordt. Dit is het gebied waar je kan spreken over een psychische of emotionele stoornis (zie figuur 5). Daar begint ook dåt menselijk gedrag dat de meeste mensen niet begrijpen en dat de psychiatrie qua hoofdlijnen summier, maar vrij accuraat, heeft samengevat in de DSM.

Buiten de veiligheidslijnen naar boven

Hoe verder je in het gevarengebied naar boven gaat, hoe manischer en/of agressiever dat je wordt. Dit manische uit zich vaak in een zeer hoge productiviteit, maar schiet men te ver door, dan is er sprake van zeer gejaagd praten en

142

---------------

Google of bing boven aan opzoeken FACT-grafiek 5 a.u.b.

Of --  https://photos.app.goo.gl/Q7Y8izKDxCrL5ybB6

---------------

143

Of -- https://photos.app.goo.gl/mFFg7jTddH7zcQwV6

---------------

147

Gaat men over de grenslijn heen en komt men dus in het randpsychotische gebied, dan kan er - in de gevaarlijkste uitingsvorm - bijvoorbeeld blinde agressie volgen; dat zijn de mensen die een geweer pakken en er zo maar op los gaan schieten. Deze (randpsychotische) fase is dan ook levensgevaarlijk; er zit op dat moment een enorme vernietigingsdrang in dit soort mensen. Ze zijn zich echter nog wel (gedeeltelijk) bewust van wat ze aan het doen zijn.

Voorbij de grenslijn

Gaat men over de grenslijn heen en komt men dus in het randpsychotische gebied, dan kan er in de gevaarlijkste uitingsvorm bijvoorbeeld blinde agressie volgen; dat zijn de mensen die een geweer pakken en er zo maar op los gaan schieten. Deze (RAND-psychotische) fase is dan ook levensgevaarlijk er zit op dat moment een enorme  vernietigingsdrang in dit soort mensen. Ze zijn zich echter nog wel (gedeeltelijk) bewust van wat ze aan het doen zijn. 
 

Gaan ze over de kritieke grens heen, dan zijn ze echt psychotisch en weten ze vaak ook niet meer wat ze aan het doen zijn of gedaan hebben (zie figuur 7).

Vooral aan de bovenkant van dit gebied zijn deze mensen levensgevaarlijk en zij kunnen dan ook in blinde furie geraken tegenover alles wat bij hen in de buurt komt. U vindt hier blinde moordzucht. Dit zijn de mensen die zomaar een mes kunnen trekken en in complete razernij mensen kunnen neersteken, ondanks dat ze deze mensen nog nooit gezien of gesproken hebben. Vaak weten deze mensen überhaupt niet meer wat ze gedaan hebben, of het is een proces waar ze geen enkele invloed meer op kunnen uitoefenen. Er komen dan ook krachten vrij die onvoorstelbaar zijn. Het verschijnsel is zo bizar, zo boos en kan zo kwaadaardig zijn

148

------------

Google of Bing in de boven zoekbalk a.u.b.   FACT-grafiek 7.

Of --   https://photos.app.goo.gl/DQF2Lx1iAz5TDmP98

----------------

149

dat de gemiddelde leek hier verbijsterd en angstig naar staat te kijken. Deze mensen moeten dan ook direct opgenomen en in een isoleercel geplaatst worden, want anders kan je wachten op de klap. En daarmee bedoelen we dat je kan gaan wachten op slachtoffers. Personen die met deze mensen beroepshalve moeten omgaan, moeten dan ook extreem voorzichtig zijn.

Aan de onderkant vindt hetzelfde proces plaats, alleen worden deze mensen steeds depressiever en als er niets aan gedaan wordt, wordt dit ook steeds erger en kan dit uitmonden in zelfmutilatie of een zelfmoordpoging. Als ze aan de onderkant over de grenslijn heengaan, dan plegen ze (deels bewust) ook meestal daadwerkelijk zelfmoord.

Zijn ze over de kritieke grens heen, dan weten ze vaak niet meer wat ze aan het doen zijn (zie figuur 8). Een typerend voorbeeld hiervan is de brildragende persoon die voor een trein gaan zitten, maar zijn bril afzet voordat de trein hem raakt. Geredde mensen die gewezen werden op het feit van de afgezette bril, zeiden dat ze bang waren om glas in hun ogen te krijgen. En zo zijn er ook verhalen bekend van kunstgebit dragende mensen die suïcide wilden plegen door middel van verdrinking en hun 

150

kunstgebit uitdeden, voordat zij zich in het water begeven. Bij redding en op de vraag waarom, gaf men het antwoord dat men bang was dat men in zijn kunstgebit zou stikken.

Het is het gebied waar men psychotisch is. Een gebied waar je beter niet kan komen. Bij deze psychotische fase kan je als hulpverlener weinig anders doen dan registreren wat die persoon zegt en hem eventueel via medicijnen proberen terug te halen. Deze mensen moeten net als degenen die aan de bovenkant van de grafiek zitten, opgenomen worden, omdat ze een enorm gevaar voor zichzelf zijn. 

Psychocalyps

'Psychocalyps' is een term die door ons gekozen is als benaming voor het bovenste (meest ernstige) gedeelte van het psychotische gebied. De benaming is gekozen vanwege de verklaring die het geeft voor wat er met de menselijke geest gebeurt als hij in dit gebied aangeland is. Het overschrijdt de grenzen van het papier, maar in feite ook van 'het menselijke'. Het is een fenomeen dat moeilijk te begrijpen is, zeker voor iemand die dit nog nooit zelf of in zijn nabije omgeving meegemaakt heeft. Veel mensen zullen hier dan ook vreemd tegen aankijken. Het is als verliefdheid proberen uit te leggen aan iemand die nog nooit verliefd is geweest. Alleen, dit gebied is het totale tegengestelde van verliefdheid.

152

En alleen degenen die er geweest zijn of er met een noodgang doorheen getrokken zijn, zullen dit gebied herkennen. Toch is het essentieel om te begrijpen, omdat het vermeend onverklaarbaar menselijk gedrag verklaart.

Wat er volgens ons gebeurt, is dat het onderbewustzijn het bewustzijn overneemt (De Boever, 1988). Vandaar ook het woord psychocalyps. Een term die we enerzijds hebben het geleid van het woord: eco-apocalyps(e).

De aanduiding voor gigantische ecologische ramp op aarde als gevolg van menselijke en natuurlijke (vervuiling) processen. Anderzijds afgeleid van een van de fenomenen die mede kan leiden tot deze ramp, namelijk het verschijnsel 'kentering'. Dit is een verschijnsel dat men heeft waargenomen in meren die in de diepte zuurstofloos zijn en vol waterstof zitten.

"Kentering' betekent een plotselinge wisseling van waterlagen, alsof het complete

evenwicht van druk en dichtheid, dat de zwaardere massa onder de lichtere hield,

 was omgekeerd en opgeheven.

Bij een 'kentering', die zich in sommige meren jaarlijks in de herfst voordoet, barst het diepe, giftige water naar het oppervlak, zodat alle leven wordt uitgedoofd" (Ascherson, 1996, p.294).

153

Als voorbeeld wordt de Zwarte Zee gegeven. Zij wordt beschouwd als het grootste van alle zuurstofloze meren.

"Als er in deze zee een 'kentering' zou plaatsvinden, zou dat de ergste natuurramp voor de aarde zijn sinds de laatste IJstijd(...)" (Ascherson, 1996, p.294).

Wij trekken dit fenomeen dus door naar de psyche en noemen dit: overname van het bewustzijn door het onderbewustzijn. Alle beschadigingen  tot dan toe in het onderbewustzijn lagen opgeslagen, worden op dat moment zichtbaar. U kunt het zich zo voorstellen: hoe verder u naar boven trekt in de FACT-grafiek, des te groter de kromming van het papier naar beide kanten toe; op het moment dat deze kanten elkaar raken, schiet het onderbewustzijn naar boven toe en neemt in wezen het bewustzijn over. De volksterm 'doorgedraaid' komt dichter in de buurt van de waarheid, dan dat de meeste mensen op dit moment bevroeden. Wat er dan kan gebeuren is te divers om hier te beschrijven. In de meest extreme vormen is het dus blinde moordzucht en/of suïcide. Het heeft dan ook geen enkele zin om mensen die in die fase verkeren tot rede te brengen. Ze zijn namelijk redeloos, zielloos en gewetenloos. Op zo'n moment kan je deze personen en/of de omgeving alleen maar in bescherming nemen en afwachten totdat de lijn weer zakt en

154

het bewustzijn het weer overneemt. Zoals al eerder geschreven, moeten hulpverleners en politiemensen daarbij extreem op hun hoede zijn, deze mensen kunnen levensgevaarlijk zijn naar anderen of zichzelf toe. De krachten die kunnen vrijkomen zou je als demonisch of duivels kunnen omschrijven. Wij kunnen ons voorstellen dat iemand die dit soort verschijnselen ziet, in een duivel gaat geloven. Deze mensen lijken inderdaad bezeten. Ze zijn echter niet bezeten van een of andere macht, maar van hun eigen opgekropte woede die geëxplodeerd of geïmplodeerd is.

Verspringing

In de meeste gevallen is er sprake van het beschreven stapeleffect, een opeenstapeling van opgekropte emoties. Je ziet iemand langzaam maar zeker steeds harder en afgeslotener worden, of langzaam maar zeker steeds labieler en depressiever worden. Soms duurt zo'n proces maanden en soms duurt het jaren of zelfs decennia, voordat men door begint te krijgen dat er iets niet meer klopt. Sommige mensen herkennen dit van zichzelf en zij zoeken dan ook meestal vrijwillige hulp. Anderen accepteren niet dat ze aan het verdwalen zijn en weigeren elke corrigerende opmerking op dit gebied. Ze vluchten weg of worden grof en gaan in de (verbale) tegenaanval.

155
 

Bij sommige personen werkt dit proces anders. Soms zijn ze heel normaal, enige tijd later is hun gedrag en bewustzijn compleet veranderd. Als je deze persoon echter ook meegemaakt hebt als een normaal persoon, sta je als leek voor complete raadsels. Hoe kan iemand zo snel veranderen? En het antwoord is simpel: het bewustzijn en/of gevoel Verspringt! Dit verspringen kan heel snel gaan, soms verspringt men binnen een paar minuten, soms binnen een dag of een paar dagen. De sprong is echter erg groot, zo groot dat je het idee krijgt dat je met een ander persoon van doen hebt. Dat heb je natuurlijk niet, maar hij functioneert ineens met een paar basislijnen (zie het volgende hoofdstuk) in het psychotisch gebied. In dit gebied kan men vervolgens dagen, maar ook maanden of jaren verblijven. Ook het terugspringen naar de normale fase kan weer snel en plotseling gaan. Een in- en uitspringen in het psychotische gebied.

Religiocalyps

Religiocalyps is een term die door ons gekozen is, voor iets wat je zou kunnen zien als een psychose met een sterk religieus sausje. Religie is namelijk op veel punten ambigu. Het kan als zingeving werken en zo ervaren worden. Het kan mensen of zelfs hele volkeren ook tot complete waanzin en

156

destructieve agressie leiden. "Hoe komt dit?", zult u zich afvragen.

Wel in onze optiek zijn de heilige boeken die ten grondslag ogen aan de religies, zelf al voor meerdere interpretaties vatbaar. En dat is ook niet zo vreemd. Laten we de Bijbel even als voorbeeld nemen. Als je de Bijbel leest, kom je veel tegenstrijdigheden tegen, zowel op klein als ook op groot inhoudelijk niveau. Zo kom je bijvoorbeeld de uitspraak: '(...) oog om oog, tand om tand (...)' (o.a.: Deut. 19:21) tegen en ergens anders wordt weer gesteld: (...) slaat iemand u op uw rechterwang, keer hem dan ook de andere toe' (Matt. 5:39). Maar deze tegenstrijdigheden zijn vanuit theologisch oogpunt, nog wel vrij eenvoudig te verklaren.

Een andere bron van tegenstelling in de Bijbel ligt in de discrepantie tussen het Oude Testament en de evangeliën enerzijds en alle Bijbelboeken die na de evangeliën komen anderzijds. Jarenlang en wat betreft het boek Openbaring zelfs eeuwenlang, is er door kerkvaders gedebatteerd over de samenstelling van de Bijbel; welke boeken er wel en met in de Bijbel opgenomen moesten worden.

Of de uiteindelijke keuze een gelukkige was? De ervaring en geschiedenis leert van niet. Het hele christendom heeft nog maar weinig van doen met de leer van Christus. Eigenlijk zouden alle Bijbelboeken na de evangeliën niet anders

157

gelezen moeten worden dan het eerste boek na de evangeliën heet, namelijk als 'Handelingen der apostelen'. Met andere woorden, als een soort christelijke Talmoed, een poging tot tekst en uitleg. En niet, zoals velen doen, als profetische boeken in de zin van: door God ingegeven. Toch is dit laatste wel gebeurd. Daarom leven we feitelijk dan ook niet in een christelijke, maar in een paulinisch-christelijke wereld, dus volgens de opvattingen van apostel Paulus (De Boever, 1988).

Maar zeer zeker het boek Openbaring had nooit in de Bijbel mogen verschijnen. Het is een boek dat zeer gevaarlijk is voor de geestelijke gezondheid van de (gelovige) mens en menigeen is dan ook al 'doorgedraaid' met behulp van dit boek.

In ieder geval is de Bijbel, maar dat geldt ook voor de boeken van andere religies, voor velerlei interpretatie vatbaar en kan iedereen, in wat voor geestelijke, psychologische of emotionele fase hij ook verkeert, er wel iets van zijn gading in vinden om te gebruiken of te misbruiken. En dat is dus ook op grote schaal gebeurd, gezien het zeer grote aantal religieuze representanten in de vorm van stromingen en afsplitsingen die onze wereld heden ten dage telt en dit proces zet zich nog steeds voort.

Maar laten we niet vergeten dat je in de religieuze wereld ook veel mensen ontmoet die heel integer, intelligent, ondernemend, zachtaardig, moedig en eerlijk zijn. Mensen die in wezen het beste voor hebben met deze wereld en het maakt weinig uit welk godsbeeld zij daarbij hebben.

159

7. Meerdere basislijnen

Als je van één lijn in het basisgebied zou uitgaan is het gemakkelijk. De meeste mensen herkennen deze grafiek gelijk en beamen hem ook volmondig. Maar zo eenvoudig is het ook weer niet.

De menselijke psychologische basis bestaat namelijk uit meerdere lijnen.

Ze bestaat uit minimaal zeven hoofdcomponenten. En dit is belangrijk, omdat dat wederom een aspect is dat de psychologie over het hoofd ziet of negeert, terwijl daar juist de sleutel ligt tot het verklaren van de menselijke psyche.

De menselijke kern of de menselijke basis bestaat in onze optiek uit minimaal zeven componenten ('elektriciteitsdraden') die zich kunnen voortbewegen in het gehele spectrum van de menselijke geest. Noem het basislijnen. Normaal gesproken behoren ze rond of in het basisgebied (de elektriciteitsbuis) te bewegen of in ieder geval binnen de veiligheidslijnen (de buitenste isolatiebuis).

160

Deze basis, de kern, bestaat uit:

- zachtmoedigheid;

- barmhartigheid;

- oprechtheid, waaronder eerlijkheid, rechtvaardigheid; -emotionele openheid, waaronder spontaniteit en directheid;

- vertrouwen: vertrouwen schenken en het zelf betrouwbaar zijn vanuit autonomie (onafhankelijkheid van de menselijke geest).

Deze vijf basislijnen worden in principe door twee andere vastgehouden en deze dienen als ijkpunt of ankerpunt voor de rest! Maar ook deze kunnen bewegen!

Het betreft:

- eigenwaarde;

- zingeving of religie.

Kan het ook zonder ankerpunten? Natuurlijk. Alleen zou je het kunnen vergelijken met het achterwaarts beklimmen van een berg. Op deze ankerpunten komen we in het volgende hoofdstuk terug.

Nu, let wel: wat wij hebben genoemd zijn de hoofdlijnen. Wij focussen ons op de kern van deze basislijnen, omdat

161

andere eigenschappen naar deze kernlijnen zijn terug te voeren.

Dit uitgangspunt over een in oorsprong goede, uit positieve componenten bestaande kern of basis van de mens, kom je verpakt in metaforen al tegen in de evangeliën (zie ook: Van Driel, 1998). Maar ook ver voor de dagen van Christus was deze visie reeds gedeeltelijk bekend, onder andere in het Oude Testament en later ook (deels) in de Griekse filosofie bij Socrates. We vinden haar terug bij Protagoras die bijvoorbeeld stelde dat mensen verschillende talenten hebben, maar allemaal een rechtvaardigheidsgevoel bezitten (Hamlyn, 1993). We zien haar ook terug in de oosterse filosofie. Zo was de opvatting van Mencius, leerling van Confucius, dat de mens goed is en dat hij een ingeboren wetenschap in zich meedraagt, met daarin onder andere de sleutel tot een harmonisch leven. We komen haar eveneens tegen bij de Britse monnik Pelagius en weer wat later in oude Indiaanse culturen, zoals bijvoorbeeld die van de Tolteken: 

""Het ware "wij" is pure liefde, puur licht" (Ruiz, 1999, p.10). 

En:

"Het kind is vrij omdat het doet wat hij of zij wil doen. De mens is van nature wild.
Wild als een bloem, een

162

boom, of als een niet getemd dier. En als we naar kinderen van een jaar of twee kijken, zien we mensen die plezier in het leven hebben, mensen met een lach op het gezicht. Ze onderzoeken de wereld en zijn niet bang om te spelen. Hun levensblijheid raakt tijdelijk verstoord als ze pijn hebben, als ze honger hebben, als ze niet in alles hun zin krijgen, maar ze maken zich niet druk over het verleden, bekommeren zich niet om de toekomst en leven alleen in het hier-en-nu. Heel jonge kinderen zijn niet bang hun gevoelens te uiten. Ze zijn van nature zo liefhebbend, dat ze als ze zich bewust worden van liefde smelten van liefde. Ze zijn in het geheel niet bang om lief te hebben. Dat is de beschrijving van een normaal mens. Als kind zijn we niet bang voor de toekomst en niet beschaamd over het verleden. Onze normale menselijke neiging is van het leven te genieten, te spelen, te onderzoeken en lief te hebben" (Ruiz, 1999, p.78).

En heel veel later komen we brokstukken van de visie tegen bij de Franse filosoof Descartes, bij de (moraal)filosoof Cooper en bij de filosoof en moralist Rousseau. Ook in de psychologie zijn delen ervan (h)erkend. Je kunt flarden -

163

terugvinden bij onder andere Maslow, Bowlby, Eysenck, Wiggins, Hortman, Eugen Drewermann en nog bij vele anderen.

In veel andere opvattingen worden de genoemde basiselementen niet als meegekregen kern gezien, maar een deel meegerekend van wordt wel aangewezen als krachten of deugden hiervan al (optimaal functioneren), die het waard zijn om na te streven, of die zelfs als het enige pad naar heil, volmaaktheid of bevrijding worden beschouwd. Je kan hierbij onder andere denken aan de leer van Confucius, Aristoteles, het hindoeïsme, het boeddhisme en Thomas van Aquino, de rooms-katholieke leer.

En eerder zijn we al ingegaan op het reeds bij de geboorte aanwezig zijn van fenomenen als empathie en altruïsme.

Met zeven lijnen in het basisgebied

Mensen die met deze zeven hoofdcomponenten in het basisgebied zitten (let wel: je moet het niet spelen, maar het echt zijn!) of daar per ongeluk of expres gekomen zijn, zien de wereld dan ook in een totaal ander perspectief. Ze zien mensen, werk en de wereld op een andere manier. Ze zien iets wat de meeste volwassen mensen zijn vergeten en ze ervaren de wereld als een magisch, magnifiek tussenstation.

164

Ze zijn totaal verliefd en verlicht tegelijkertijd. Ze ervaren een ongelooflijke kracht. Zijn deze mensen gelovig, dan ervaren zij hun God(heid) als een universeel gegeven en de dood als niet bestaand. Materie, concurrentie en prestatie drift zegt hun weinig. En ze kijken met een milde glimlach naar al die mensen die deze glimmende kralen tot kern van hun leven hebben gemaakt. Samenwerking, nieuwsgierigheid naar bepaalde nog niet bekende zaken, compassie, de drang om deze aardbol tot een betere wereld te maken, correctie, genieten van deze betoverende planeet met alles wat er op en aan zit, zegt hun des te meer. Afleiding hoeven ze niet te zoeken, ze zijn in complete harmonie met de natuur, de medemens en wat zij als God ervaren. Hun godsbeeld kan ietwat verschillen, maar ze ervaren Hem wel. Deze mensen zijn de parels van deze wereld, waar we er helaas op het moment te weinig van hebben.

Deze conclusies zijn niet nieuw; je kan ze al tegenkomen bij Maslow. Zo schreef hij, over wat hij noemde topervaringen:

"In topervaringen pleegt het te komen tot een, zij het ook slechts voorbijgaand, verlies van , spanning, remmingen, van afweer en zelfbeheersing, van verbijstering, verwarring en strijd, van terughouding en zelfbeperking. De diepliggende angst voor desintegratie,

165

voor krankzinnigheid en voor de dood neigen er alle toe voor het ogenblik te verdwijnen. Misschien komt dit neer op de uitspraak dat angst verdwijnt" (Maslow, 1974, p.66).

Verder schrijft hij: 

"In topervaringen neigen de dichotomieën, polariteiten en conflicten van het leven ertoe getranscendeerd of opgelost te worden. Dat wil zeggen, er is dikwijls sprake van een neiging tot het waarnemen van eenheid en integratie in de wereld. De persoon zelf neigt tot samensmelting, integratie en eenheid en wendt zich af van splitsingen, conflicten en tegenstellingen" (Maslow, 1974, p.66).

Niet dat een persoon die de topervaring heeft niet weet dat er conflicten bestaan, maar hij ervaart ze als totaal nutteloos en houdt zich daar ook verre van. Niet dat hij ze niet aanpakt of er mee bezig is, maar het verstoort zijn geestelijke rust niet. Maslow schrijft:

"De mens die een topervaring heeft, wordt liefderijker en duldzame, en daardoor wordt hij spontaner, eerlijker en onschuldiger." (Maslow, 1974, p.67)

166

"Hij wordt minder een voorwerp, minder een ding, minder een ding van de wereld dat onder de wetten van de fysieke wereld leeft, en hij wordt meer een psyche, meer een persoon, meer onderworpen aan de psychologische wetten, speciaal de wetten van wat men het 

'hogere leven' heeft genoemd" (Maslow, 1974, p.68).

En:

"De persoon voelt zich meer dan op andere ogenblikken verantwoordelijk, actief, het creatieve middelpunt van zijn eigen activiteiten en zijn eigen waarnemingen, onafhankelijker, zelfstandiger, met meer 'vrije wil' dan op andere ogenblikken" (Maslow, 1974, p.67).

Dat is het basisgebied, een gevoel van totale symbiose, geluk en harmonie met jezelf en de wereld. Religieuze stromingen uit welke cultuur dan ook noemen dit gegeven verlichting en veel mensen proberen deze staat (weer) te bereiken. Goeroes, uit welke hoek dan ook, verdienen goed aan dit gegeven. "Waarom het woordje 'weer'?", zult u zich afvragen.

Het beste is dit te verwoorden met wat een ex-cliënt ooit tegen een van ons zei:

167

"Als kind nemen ze ons het kind zijn' af en de rest van ons leven zijn we op

zoek naar dat kind."

En daar zoeken dus al die mensen bewust of onbewust naar. Het is een geestelijke/emotionele staat waar extase, sereniteit en inzicht bij elkaar komen. Een geestelijke staat waarin je weet, voelt en ziet dat de dood niet bestaat en een fundamenteel gevoel dat er een Schepper bestaat, welke naam men daar ook aan geeft. Een extatisch gevoel dat je zeer zeker bij (de meeste) jonge kinderen nog goed waar kan nemen. Maar de meesten raken het kwijt.

Om het iets ingewikkelder te maken, deze zeven basiskenmerken kunnen tegelijkertijd aan het bewegen zijn in de verschillende gebieden (zie figuur 9). Daarom kunnen mensen dus ook van dag tot dag verschillen.

Zo kan bijvoorbeeld de emotionele openheidslijn naar beneden, onder de veiligheidslijnen, zakken. Tegelijkertijd kan de oprechtheidslijn in het basisgebied blijven en kan de zacht- moedigheidslijn naar boven gaan. Elk van deze vijf lijnen kan schommelen en ze kunnen dan ook kriskras door elkaar heenlopen. U snapt het al, elke combinatie is dan mogelijk.

168

*****************

Google of Bing opzoeken Internet FACT-grafiek 9 

Of -- https://photos.app.goo.gl/UBRYVGwbscfUbr7G9

***************

169

Als deze lijnen binnen de veiligheidslijnen blijven fluctueren, zijn deze bewegingen eerder interessant en amusant dan dat ze irritatie of agressie oproepen. Het verklaart wel waarom mensen de ene dag het ene standpunt kunnen innemen en de volgende dag weer een ander. Daarom zijn de meeste mensen ook wispelturig. De ene dag zijn ze spontaan, de andere dag zijn ze afgesloten. De ene dag zijn ze supereerlijk, om de volgende dag een gevonden portemonnee toch maar zelf te houden. De ene dag zullen ze stilstaan om een ander mens te helpen, om de volgende dag straal aan hem voorbij te lopen. En met dit soort voorbeelden kun je eindeloos doorgaan. Je krijgt continu een iets ander beeld te zien, maar het is eerder amusant dan dat het kwaadheid oproept. Bovendien besef je op een gegeven moment ook dat de meeste mensen, onder wie jijzelf, zo in elkaar zitten.

Nu kan elke lijn buiten deze veiligheidsmarge komen, maar het kunnen er ook twee of drie zijn.

Over het algemeen kan men het volgende erover zeggen: naar boven toe zal men steeds manischer en agressiever worden, hetgeen naar buiten wordt gericht; naar beneden toe zal men steeds depressiever en passiever worden. Vooral bij de mensen bij wie de emotionele openheidslijn beschadigd

170

of geconditioneerd is, is dit verschijnsel zeer duidelijk waar te nemen.

Weer uit het basisgebied

De meeste mensen lukt het dus niet om het gevoel dat zij ervaren zodra zij met hun lijnen in het basisgebied zitten, vast te houden. Vroeg of laat bewegen een of meerdere lijnen weer naar boven of onderen. De oorzaken hiervoor zijn lego. De belangrijkste is dat de meeste mensen moeten overschakelen naar hun rationele taken en werk en ze sluiten- tot dan vaak hun gevoel voor het grootste gedeelte weer af. Dit beïnvloedt vervolgens hun emotionele openheidslijn. wen heeft niet geleerd om langdurig te schakelen tussen gevoel en verstand; tussen de rationele buitenwereld en de gevoelsmatige binnenwereld.

"Waarom schieten mensen, nadat ze beschadigd zijn en in een bepaald gebied terecht zijn gekomen veelal niet vanzelf dat hun verkeerde fase?", zult u zich afvragen.

Dat is een beetje te vergelijken met een oude langspeelplaat. De naald blijft hangen op een bepaalde groef en als niemand hem bijtijds optilt en verder zet, slijt hij de groef steeds verder uit en hoor je een zich steeds herhalend

171

deuntje. Hoe langer dit duurt, hoe moeilijker het wordt om deze mensen weer uit hun fase te krijgen.

Je zou het volgende kunnen stellen: wie met welke lijn dan ook buiten de veiligheidslijnen functioneert, is geneigd om fouten te maken in zijn omgang met mensen en specifiek met kinderen. Aangezien de betreffende persoon zijn fouten vaak niet ziet, zie je een steeds terugkerend patroon. Dit patroon is vaak alleen te doorbreken als zo iemand in psychotherapie gaat en dan wel graag een goede.

Terug naar de basis

Leuk om dit allemaal te weten, maar hoe kom ik weer terug naar de basis, zult u denken

Het belangrijkste is om de emotionele openheids- en de zachtmoedigheidslijn weer in het basisgebied te krijgen of in ieder geval binnen de veiligheidslijnen. Daarna kunt u keihard aan de andere lijnen gaan werken. Hoe doet u dit?

Het heeft alles te maken met kwetsbaar opstellen, met overgave aan je gevoelsmatige basis of kern. Wie ooit gekwetst is geweest, zeer zeker als kind, heeft namelijk de grootste moeite zich weer kwetsbaar op te stellen. Men is als de dood om weer onderuit gehaald te worden.

Het heeft te maken met loslaten; veel mensen koesteren

172

wrok of haat tegen een of meerdere mensen. Vergeving heeft met begrijpen te maken en dit is al een oud gegeven: wie haat koestert blaast vroeg of laat zijn eigen systemen op.

Het heeft te maken met eerlijkheid, zeer zeker naar jezelf en je naaste omgeving toe. 'Wie de waarheid vertelt, hoef niets te onthouden'. Dit creëert een enorme vrijheid voor jezelf en je omgeving.

Lukt het u niet alleen, dan zult u deskundige hulp in moeten gaan roepen. Meestal zit er in dat geval een emotionele blokkade die u verhindert om deze veiligheidslijn weer over te steken. Nu hebben de meeste mensen hier moeite mee. De bewuste of onbewuste angst voor desintegratie, oftewel het in stukken breken', is enorm groot. -- Een goede therapeut weet u echter op een veilige manier over deze grens te krijgen en achteraf gezien valt het de meeste mensen wel mee en zouden ze ook nooit meer terug willen naar het grijze gebied waar ze vandaan kwamen. Maar het zou nog beter zijn als men, zodra men het gevoel krijgt onrustig, agressief, angstig of paniekerig te worden, gelijk ingrijpt. Zeer zeker als dit proces al langer dan twee weken duurt. Het voorkomt namelijk dat u de veiligheidslijn oversteekt en in wezen steeds verder verdwaalt.

173

8. Ankerpunten van het basisgebied

"Science without religion is lame, religion without science is blind" (Albert Einstein)

Eigenwaarde en zingeving

Eenmaal terug in het basisgebied is het belangrijk de basislijnen goed te verankeren, omdat men anders het gevaar loopt om ongemerkt het basisgebied uit te dobberen.

Een gezonde eigenwaarde

Eén van die ankerpunten is: een gezonde eigenwaarde.

Een gezonde eigenwaarde houdt in dat je jezelf liefhebt, zonder autoritair, narcistisch of al te materialistisch te zijn. En dat je vast durft te houden aan je kern, aan je basislijnen, ongeacht wat andere mensen daarvan vinden of denken. Dat vraagt om tegengesteld lijkende eigenschappen zoals: de openheid en directheid om mensen te kunnen confronteren met hun eventuele misdragingen en tegelijkertijd de zachtheid en warmte om je emotionele openheid, levenslust en spontaniteit te kunnen ervaren en delen met andere mensen.

174

In deze maatschappij zal dat echter vaak als te hard, te zacht, vreemd of confronterend gezien en ervaren worden. Het vereist dan ook totale emotionele vrijheid, onafhankelijkheid en weerbaarheid. Maar zeer zeker in je eigen huis en eigen vriendenkring moet je jezelf (de basis) kunnen zijn, want anders verdwaal je en leef je niet, maar word je geleefd en vroeg of laat ontstaan er dan psychologische en/of lichamelijke klachten.

175

"Tussen alle patiënten die ik in de tweede helft van mijn leven behandeld heb was er niet één wiens probleem niet uiteindelijk neerkwam op het vinden van een religieuze kijk op het leven. Ik kan gerust zeggen dat ieder van hen ziek werd omdat hij of zij verloren had wat de 'levende godsdiensten van alle tijden hun volgelingen gaven. En niet één van hen is werkelijk genezen zonder zijn religieuze kijk terug te vinden" (Carl Jung)

Zingeving of religie

Het andere ankerpunt is: zingeving en/of religie. Wie God ontkent, ontkent zichzelf, of liever gezegd: het stukje goddelijkheid dat in ieder mens zit! Grote natuurkundigen, waaronder Isaac Newton en Albert Einstein, hebben al gezegd en geschreven dat het onmogelijk is dat dit heelal ontstaan is zonder een scheppende Kracht! Een bekende uitspraak van Einstein in dit verband is:

"Als dit universum in zijn miljoenvoudige orde en precisie het resultaat van een blind toeval zou zijn, dan is dat net zo geloofwaardig als wanneer een drukkerij explodeert en 

alle druk lettertjes weer op

176

de grond te in de voltooide en foutloze vorm van het woordenboek."

Rond de 90% van de wereldbevolking gelooft in God of een vergelijkbaar hogere macht (www.adherents.com). De wijze waarop men dit beeld van God of de vergelijkbare hogere macht invult, daar zitten de nodige variaties in. Hetzelfde geldt voor het meer 'helende' of juist 'ziekmakende' karakter van deze geloofsbeelden.

Ontelbare 'karaktermogelijkheden' mogelijkheden.

 Tussen de bovenste en onderste kritieke grenslijn van de grafiek kunt u op zijn minst meer dan 33.000 lijntjes trekken die elk als - meer of minder gezond - ankerpunt kunnen fungeren. Sommigen zullen in de buurt van het basisgebied liggen en anderen zijn ver daarvan verwijderd. Deze lijntjes kunnen als representant van een zingevingskader beschouwd worden. Deze zingevingskaders kunnen op hun beurt zowel religieuze als niet-religieuze stromingen vertegenwoordigen. Als je al deze stromingen, dus ook de agnostische, humanistische, atheïstische et cetera, bij elkaar optelt, kom je waarschijnlijk op een gigantisch getal uit. Alleen al in het christendom bestaan namelijk al ruim 33.000 grotere en kleinere stromingen (www.adherents. com).

177

Uitgaande van al deze stromingen (lijntjes) die mensen kunnen aanhangen en die hun wereldbeeld vertegenwoordigen krijg je, in combinatie met het 'eigenwaarde-ankerpunt en de vijf andere basiscomponenten, gigantisch veel mogelijke combinaties van sociaal, emotioneel en psychisch functioneren rondom het zingevings-ankerpunt. De vijf basiscomponenten bewegen zelf namelijk ook nog eens in een continuüm en kunnen zich dichterbij of juist verdere weg van het basisgebied bevinden. Elke combinatie is dan mogelijk. Je komt uit op een astronomisch getal en je komt tot de ontdekking, dat er meer 'karakter'-mogelijkheden zijn, dan dat er ooit mensen op aarde geleefd hebben!

Daarom is het ook onmogelijk om al deze fases in kaart te brengen. Is de menselijke geest dan toch uniek? Nee dat niet, maar in zijn uitingsvorm, wat kenmerken of 'karakters' en gaven aangaat, wel.

Kort willen we nog nader ingaan op de leer van Christus.

178

"De echte heilige graal?"

Het zal u misschien vreemd in de oren klinken, maar alles wat u tot nu toe in dit werk gelezen heeft, is direct terug te voeren naar de leer die in de evangeliën opgetekend staat.

De kernleer van Christus is namelijk in drie deelgebieden te splitsen:

- in de eerste plaats: de theologische leer;

- in de tweede plaats: de psychologische leer;

- in de derde plaats: de sociale leer.

De theologische leer

God liefhebben met alles wat in je zit en je naaste als jezelf. Deze kernleer van Jeshua of, zoals wij Hem hier in Nederland noemen, Jezus, is over het algemeen wel begrepen door de christelijke kerken. Zeer zeker de laatste honderd jaar. Alleen zijn er in de kerken ook zaken ingeslopen die weinig met theologie of de Bijbel te maken hebben en die de mensen momenteel de kerken uitjagen (zie voor een uitgebreide beschrijving ook: De Boever, 1988).

-----------------------

*Een begrip dat op velerlei wijze invulling heeft gekregen. Het zou onder andere de beker zijn, waaruit Christus gedronken heeft bij het Laatste Avondmaal en waarnaar men tot op heden op zoek is. Een andere betekenis die aan de heilige graal wordt toegekend, is de zoektocht naar het goddelijke in onszelf.

179

De Deense filosoof Sören Kierkegaard begreep dit meer dan honderdvijftig jaar geleden al:

"Christus komt in de wereld als Voorbeeld en scherpt onophoudelijk in: 'Volg Mij na'. 

Maar wij hebben de verhoudingen snel omgedraaid en gaven er de voorkeur aan om hem te aanbidden. Dat nam zo toe, dat men het tenslotte in het protestantisme als een vermetelheid beschouwde, om op het Voorbeeld te willen verbinding : Het Voorbeeld is alleen maar Verzoener. De apostelen volgden Christus na en scherpten ons in: 'Volg ons na'. Maar ook daaraan hebben we weer snel een draai gegeven: we gingen de apostelen vereren. En zo is de hele zaak naar beneden gegleden."

En zo is een gemiddelde dominee of theoloog volgens Kierkegaard een mens geworden die zich beweegt tussen Pontius en Pilatus. Omwille van zijn boterham moet hij de gemeente naar de mond praten en vooral niet te veel confronteren.

"Zoals een oud mannetje zijn tanden kwijt is en nu kauwt met stompjes, zo heeft dat moderne gepraat over christendom de energieke kracht van de christelijke terminologie verloren, gewauwel geworden." en alles is een tandeloze gewauwel geworden ".

180

Sloterdijk schrijft: 

"We zouden het katholicisme eigenlijk meer vanuit politicologisch dan vanuit theologisch oogpunt moeten bestuderen (...)" (Sloterdijk, 1997, p.50).

Maar dat geldt natuurlijk voor de meeste joods-christelijke en ook de andere religieuze stromingen. Eigenlijk zijn er in de joods-christelijke leer maar een paar zaken echt belangrijk. De belangrijkste is: God liefhebben boven alles en je naaste gelijk je zelve (o.a.: Deut. 6:5; Luc. 10:27). Dat is de wet en de profeten. Hier zitten de Tien Geboden en zaken als rechtvaardigheid et cetera, vanzelf al in besloten. Meer is er niet en alles wat daaraan toegevoegd wordt, brengt u verder van de basis, het fundament en het contact.

Want religie heeft met verbinding te maken. De band die, of het contact dat, u met God kunt ervaren. Deze verbinding werkt echter alleen voor de volle honderd procent, als je alle hinderlijke zaken en achtergrondgeruis achter je gelaten hebt als zijnde overtollige ballast. Oftewel, zoals we al eerder schreven, als je met zeven lijnen in het basisgebied terecht bent gekomen. Pas dan is die verbinding compleet. Dan kom je ook tot de ontdekking hoe ongelooflijk complex alles aan de ene kant is en sta je verbluft over de eenvoud

181

ervan aan de andere kant. Op dat moment realiseer je je dat de schellen van je ogen zijn gevallen en dat de verzegeling is opgeheven (Jesaja 29: 10,11). God is niet dood, zoals Nietzsche beweerde, besef je dan. Dat kan niet, want je hebt contact met Hem. En je kan alleen maar verbinding (religie) maken met iets waarmee je verbonden kan worden.

En daar sta je dan in opperste geschoktheid, verrukking en verbazing naar deze wereld te kijken en naar de fascinerende wezens die erop lopen en die we mensen noemen. Maar je beseft ook hoever we afgedwaald zijn. Of zoals Sloterdijk het noemt: 

"de zeer verdoofde soort" (Sloterdijk, 1997, p.85).

182

'""Luistert en begrijpt de betekenis ervan: Niet wat de mond ingaat, verontreinigt de mens, maar wat de mond uitgaat, dat verontreinigt de mens." (...)

In antwoord hierop zei Petrus tot Hem: Maak ons de illustratie duidelijk.

Waarop Hij zei: "

"Hebt gijlieden ook nog geen begrip?" Beseft gij niet dat alles wat de mond ingaat, via de ingewanden in het riool terechtkomt? Maar wat de mond uitgaat, komt uit het hart voort, en dat verontreinigt de mens. Uit het hart komen bijvoorbeeld goddeloze overleggingen voort, moord, overspel, hoererij, diefstal, valse getuigenissen, lasteringen. Die dingen verontreinigen de mens, maar met ongewassen handen een maaltijd gebruiken verontreinigt de mens niet""

 (Matt. 15:10-20).

De psychologische leer

Deze tweede leer, de psychologische leer, is eigenlijk überhaupt niet goed begrepen en pas de laatste vijftig jaar, dankzij de moderne dieptepsychologie, beginnen we te beseffen wat een unieke figuur Christus eigenlijk geweest is. Een groot deel van Zijn psychologische leer komt terug in de beschreven FACT-grafiek. Hij heeft ons in gelijkenissen verteld wat er gebeurt in de menselijke psyche. Hij heeft in gelijkenissen in feite deze grafiek achtergelaten. Hij heeft verklaard wat destructieve agressie is. Ook heeft Hij ons

183

geleerd hoe we ervan af kunnen komen (zie voor een uitgebreide beschrijving ook: De Boever, 1988; Van Driel, 1998).

Verwerken, loslaten en vergeven, drie essentiële elementen uit Zijn psychologische leer, hebben met begrijpen te maken. Wie niet begrijpt kan niet vergeven en wie niet vergeeft begrijpt niet!

Dit houdt echter niet in dat je destructieve agressie moet accepteren. Integendeel, je moet dan juist ingrijpen, alleen niet uit haat, maar om te corrigeren, daarbij begrijpende dat je met beschadigde mensen te maken hebt.

Simpeler is de psychologische leer van Christus niet samen te vatten.

De sociale leer

De derde leer is gedeeltelijk opgepakt. Deze leer kwam het best tot uiting in de levenswijze van de eerste christengemeenten:

'zij deelden alles met elkaar en niemand leed gebrek' (o.a.: Hand.4: 32-35).

184

Zo simpel, maar zo waar. Je haalt daarmee namelijk een belangrijke voedingsbodem weg voor hebzucht, oorlog, armoede, geweld, volksverhuizingen wegens armoede en zo kan je eindeloos door gaan. Alleen, deze levenshouding is natuurlijk nooit op te leggen, zoals geprobeerd is door het communisme en aanverwante systemen. Je doet dit vrijwillig. Omdat je het groter geheel ziet. Omdat je beseft dat je met egoïsme en hebzucht deze wereld uiteindelijk opblaast. En als wij onszelf en onze kinderen een reële kans willen geven om eruit te komen, dan zullen we het roer om moeten gooien en moeten beseffen dat deze levenshouding essentieel is voor het voortbestaan van deze wereld. Pure logica, puur eigenbelang, pure overlevingsdrang.

We zijn tenslotte, volgens de wetten van de genetica, in Europa terug te voeren naar zeven oermoeders en nog verder terug naar één oermoeder: 'de mitochondriale Eva' (Sykes, 2002). We behoren dus tot een en dezelfde stam.

Allemaal kinderen van één oermoeder. Van één God. In de basis zijn we allemaal hetzelfde. Huidskleuren zijn volgens deze visie niet belangrijk, want bij een ieder zijn dezelfde psychologische processen aan de gang. Culturen zijn evenmin belangrijk. Zij zijn niets meer dan aangeleerde begrippen die, waar nodig, dringend bijgestuurd moeten worden,

185

zeer zeker daar waar veel agressie, hebzucht en haat is. Deze culturele processen kunnen namelijk de hersenen en daarmee ook ons gedrag behoorlijk beïnvloeden. De enige echt belangrijke cultuur is de basiscultuur, die gebaseerd is op en bestaat uit essentiële waarden en elementen als: zachtmoedigheid, barmhartigheid, oprechtheid, emotionele openheid, vertrouwen, een gezonde eigenwaarde en een gezonde zingeving of religie. Elke cultuur die daarvan afwijkt kan beschouwd worden als een cultuur met een afwijking.

Echter, veranderen begint bij jezelf. Christus roept ons op, om alles zelf te onderzoeken en te veranderen.

Wie veranderd is en dit boek en deze grafiek begrijpt, zal de hand aan de ploeg willen slaan. Hij of zij kan niet meer onwetend langs de kant blijven staan. Niet in de huidige wereld althans.

Maar de eerste vraag die u uzelf zult moeten stellen is:

Bevind ik mij in het veiligheidsgebied?

186

Nawoord

Het verklaren van de achtergronden van onder andere gewelddadig gedrag is in de huidige tijd zeker geen overbodige luxe. Uitgebreid zijn we in dit boek ingegaan op de noodzaak van het aanwijzen en benoemen van de belangrijkste oorzaken van dit destructieve gedrag, maar ook van die van andere psychische stoornissen. Dit in de hoop dat deze wereld nu eens een goede start gaat maken met het keren van het agressieve en verharde tijd, waarin zij zich bevindt.

Middels de FACT-grafiek hebben wij getracht te laten zien, hoe de verschillende geestelijke fases waar een mens zich in kan bevinden, alsmede zijn gedragingen, te verklaren zijn. De FACT-grafiek is een hulpmiddel om mensen inzicht te geven in hun sociaal-emotioneel functioneren. Ook kan met behulp van de FACT-grafiek aan mensen uitgelegd worden, waarom zijzelf en hun medemensen kunnen schommelen in hun gemoedstoestand. Nog breder getrokken kan deze FACT-grafiek en de achterliggende visie door politiek, wetenschap en religieuze stromingen gehanteerd worden als referentiekader of ijkpunt om essentiële vraagstukken - met name die van destructieve agressie te lossen. aan te pakken en op

187

FACT-therapie

De auteurs zijn als psycholoog en ex-FACT-therapeut werkzaam vanuit de

ex-Maatschap voor FACT-therapie te Dordrecht. Zij zijn tevens verbonden aan ex-Stichting Syntyche, een stichting die deze therapievorm en haar uitgangspunten voor een breder publiek toegankelijk tracht te maken.

FACT-therapie is een vorm van psychotherapie die gebaseerd is op de visie en uitgangspunten, zoals ze in dit boek worden weergegeven. De afkorting staat voor: Fysio-Affectieve Corrigerende Totaaltherapie.

Fysio-affectieve

De fysiologische processen in het lichaam staan in zeer na we wisselwerking met de affectieve (gevoelsmatige) processen. Een beschadigd gevoelsleven beïnvloedt onder ande de fysiologische processen in negatieve zin. De ontregel fysiologische processen kunnen op hun beurt op termijn Iijden tot ernstige, chronische psychische problematiek en fysieke klachten. Ze kunnen onder meer een verzwakken of remmende werking hebben op het immuunsysteem.

188

Corrigerende

FACT-therapie hanteert een duidelijk referentiekader (ijkpunt) ten opzichte waarvan de affectieve processen gecorrigeerd worden. Dit heeft vervolgens weer een positief effect op de fysiologische processen.

Totaaltherapie

FACT-therapie richt zich op het totale spectrum van de menselijke psyche: de psychische en emotionele processen, de rationele processen, de sociale processen, de essentiële

levensvraagstukken en (indirect) de fysiologische en fysieke aspecten.

De therapievorm gaat dus uit van een samenspel tussen met name gevoelsmatige en fysiologische processen bij het tot stand komen van psychische problematiek. Omgekeerd kunnen volgens de uitgangspunten van deze therapie deze processen ook weer gecorrigeerd worden, waardoor psychisch evenwicht hervonden kan worden.

FACT-therapie wordt overwegend gekenmerkt door een cognitief-gedragsmatige aanpak en houdt volgende in: zeer beknopt - het opsporen en rationeel plaatsen van emotionele trauma's en/of conditioneringen;

189

- het gevoelsmatig verwerken van emotionele trauma's en/of conditioneringen;

- het corrigeren van irrationele gedachten en de daarbij behorende gevoelens;

- het activeren van een gezond intern psychologisch referentiekader en het verlenen van (preventief) inzicht;

- indien geïndiceerd: het toepassen van ontspannings- en ademhalingsoefeningen.

Wilt u meer informatie over de therapievorm, of over de mogelijkheden om bij een ex-FACT-therapeut in therapie te gaan, dan kunt u nadere informatie verkrijgen via de ex-website van ex-Stichting Syntyche: ex-www.syntyche.nl.

190

Andere werken van de schrijvers

Andere werken van de schrijvers zijn:

Gebrokenen van Geest. Een ontmoeting van Christus met Freud, Ellis en Rogers (1998). Door: drs. T.W. van Driel. Dordrecht: ex-Uitgeverij Syntyche. ISBN-nr. 90-804273-1-4.

Het betreft een lichte bewerking van de afstudeerscriptie die tot stand kwam onder begeleiding van prof. dr. R.F.W. Diekstra, in het kader van de studie psychologie te Leiden. In dit literatuuronderzoek is nagegaan of er overeenkomsten bestaan tussen uitspraken van Christus enerzijds en psycho- therapeutische opvattingen over het behandelen van verstoord psychisch functioneren anderzijds. Deze overeen- komsten blijken er inderdaad te zijn. De psychologische relevantie van de woorden van Christus is aanzienlijk. Uit de drie psychotherapeutische hoofdstromingen pakt Christus de belangrijkste en meest waardevolle elementen en voegt deze samen. En dat terwijl Hij leefde, reeds lang voordat deze stromingen ook maar bestonden. Christus blijkt naast een religieus gigant onder meer een grondlegger van de psychotherapie te zijn geweest, die constant opgeroepen heeft tot een verandering van gevoel, gedrag en denkwijze

191

van de mensheid. Hij heeft aangegeven welke weg te bewandelen om deze verandering te bewerkstelligen.

Hoe leest Gij. Een analyse van de menselijke geest en de Bijbel (1988). Door: W.E. de Boever. Dordrecht: ex-Uitgeverij Syntyche. ISBN-nr. 90-9002116-7.

Dit boek behandelt vele onderwerpen, bekeken vanuit een theologische optiek die zowel als nieuw, verrassend, schokkend als confronterend ervaren kan worden. Het werk richt zich in eerste instantie op destructieve agressie en toont aan dat dit uit een beschadigd gevoelsleven ontstaat.

Daarnaast komen er een paar onderwerpen aan de orde, die in de joods-christelijke wereld vrij gevoelig liggen. Tevens toont de schrijver aan dat je de Bijbel als een draaiboek kan. zien, waarbij de Regisseur het script tot nu toe vrij nauwgezet volgt. Hij geeft een exegese van de Bijbel, die tot nu toe weinig of niet wordt toegepast en slaat met dit werk een brug tussen moderne psychologie en theologie.

Deze werken zijn op de volgende manieren te bestellen:

- bij (ex-Uitgeverij Syntyche,)

E mail Sorteren7@gmail.com

- via de boekhandel door middel van het Sorteren7@gmail.com  

192

Literatuurlijst

Ainsworth, M.D.S. (1979). In: Shaffer, D.R. (1989). Developmental Psychology. Childhood and Adolescence.
 414. Pacific Grove, California: Brooks/Cole Publishing Company.

AMK (Advies & Meldpunt Kindermishandeling). Website AMK Amsterdam: https://www.amk-amsterdam.nl

Anderson, A. and Bushman, B.J. (2002). The effects of me- dia violence on society. American Association for the Advancement of Science. Science Magazine, Vol.295, 29 march, 2377-2379.

Andreasen, N. (2002). Schitterend nieuw brein: Psychiatrie in het tijdperk van het genoom. Amsterdam: Nieuwezijds.

Ascherson, N. (1996). Zwarte Zee. Amsterdam: Atlas. Aursnes, 1.; Tvete, I.F.; Gaasemyr, J.; Natvig, B. (2005). Suicide attempts in clinical trials with paroxetine randomised against placebo. BMC Medicine 2005, 3:14. Barret, D. B. et al. (2001). In: https://www.adherents.com, december 2005.

Bijbel (1969), N.B.G.-vertaling.

Bijbel (1986), Nieuwe Wereldvertaling van de Heilige Schrift.

193

Boever, de (1988). Hoe leest Gij? Een analyse van de menselijke geest en de Bijbel. Dordrecht: De Boever/Uitgeverij ex-Syntyche.

Boevink, W.(1999). Omtrent de regels voor het mensenpark. Trouw, Letter en Geest, Achtergrond, 25 september, p.32.

Bogt, T. ter; Dorsellaer, S. van; Volleberg, W. (2003). Psychische gezondheid, risicogedrag en welbevinden van Nederlandse scholieren. Utrecht: Trimbos-Instituut. In: Brancherapporten VWS. Den Haag: VWS. https://www. brancherapporten.minvws.nl\ De VWS-sectoren\ GGZ- MZ\ Feiten en cijfers\Kinderen en jeugd\, 11 mei 2005.

Bokhorst, C.L.; Bakermans-Kranenburg, M.J.; Pasco Fearon, R.M.; IJzendoorn, van, M.H.; Fonagy, P.; Schluengel, C. (2003). The importance of shared environment in mother-infant attachment security: a behavioral genetic study. Child Development 74 (6), 1769-1782. Ann Arbor, Michigan: Society for research in child development.

Bomba, J. (2004). Attachment and brain development. Przegląd Lekarski 2004; 61(11):1272-4

Bor, J. en Teppema, S. (red.). 25 eeuwen filosofie: teksten, toelichtingen. Meppel [etc.]: Boom.

194

Bos, F. (2005). Stijging gebruik antidepressiva hangt samen met vertrouwen artsen in SSRI's. Pandora Nieuws, juni 2005. Amsterdam: Stichting Pandora.

https://www.stichting pandora.nl

Bos, R. ten, (1999). Uit de wereld treden is er niet bij.

Trouw, Letter en Geest, Achtergrond, 25-09-'99, p.33. Bowlby, J. (1958, 1973). In: Shaffer, D.R. (1989). Developmental Psychology. Childhood and Adolescence. p.397.

Pacific Grove, California: Brooks/Cole Publishing Company.

Bowlby, J. (1969). In: Carver, C.S. and Scheier, M.F. (1992), p.311. Perspectives on personality. Boston: Allyn and Bacon.

Burg, W. van den (2005). De effectiviteit van SSRI's en andere antidepressiva. Randomized controlled trials bij depressieve patiënten. MGv 2005 (volume 60), 3, p.235-246.

Carver, C.S. and Scheier, M.F. (1992). Perspectives on personality. Boston: Allyn and Bacon.

Cohen, D. (1997). De verborgen taal van onze geest: een zoektocht naar de mysteries van ons bewustzijn. Houten: Fibula.

195

Dehue, G.C.G. (2005). Verdienen aan neerslachtigheid. Maandblad Geestelijke Volksgezondheid 2005 (volume 60), 3, p.223-234.

Dehue, T. (2003). Dubbelblind vertrouwen, psychotrope stoffen en experimentele wetenschap. De Psycholoog, december 2003, p.631-637.

Dehue, T. (2003). Pillenziekte, de agressieve marketing van depressies. De academische boekengids, nr.38, 2003, p.3-5.

Dehue, T. (2005). De dokter, de dealer en de drogist. Lezing d.d. 26-04-2005 binnen de serie: Geluk uit een doordrukstrip. Psychofarmaca met sombere bijwerkingen. Studium Generale Groningen.

Derks, F.; Philipse, M.; IJzendoorn, R., van (1997). In: Willems, J.C.M. (1999). Wie zal de opvoeders opvoeden? Kindermishandeling en het Recht van het kind op Persoonswording. p.563; p.579; p.581-582. Den Haag: T.M.C. Asser Press.

Diekstra, R.F.W.(1996). Op gedachten gebracht: psychologische invallen in het dagelijks leven. Utrecht: Bruna. Draijer, N. (1988 en 1996). In:

Willems, J.C.M. (1999). Wie zal de opvoedersopvoeden? Kindermishandeling en het Recht van het kind op Persoonswording. p.595. Den Haag: T.M.C. Asser Press.

196

Drewermann, E. (1990). Beelden van verlossing: toelichtingen op het evangelie van Marcus. Zoetermeer: Meinema.

Drewermann, E. (1992). De Bergrede: beelden van vervulling: toelichting op Mattheüs 5,6 en 7. Zoetermeer: Meinema.

Driel, T.W. van (1998). Gebrokenen van geest. Een ontmoeting van Christus met Freud, Ellis en Rogers. Bewerking van de gelijknamige afstudeerscriptie (1996). Dordrecht: Van Driel/ex-Uitgeverij Syntyche.

Einstein, A. (1943) Excerpt from: "The Goal of Human Existence", Broadcast on behalf of the United Jewish Appeal, November 4, 1943. Albert Einstein Archives, The Jewish National & University Library, The Hebrew University of Jerusalem. https://www.albert-einstein.org Eliot, T.S.(1944). Four Quartets. Londen: Faber & Faber Elliot, D. (ed.) (2001). Youth violence: a report of the surgeon general. Washington, D.C: U.S. Department of Health and Human Services, 69.

Evenblij, M.(1999). Nietzsches vrolijke wetenschap. Volkskrant, 11 september.

197

Feenstra, G. (1997). Ervaringen veranderen de hersenen. Volkskrant, 4 oktober. Artikel n.a.v. van de publiekslezing: 'De Anatomische Les', door Nancy Andreasen op 30-10-1997.

Ferdinand, R.F. & Verhulst, F.C. (1995). In: Psychische problemen in jeugd voorspeller voor psychische problemen in volwassenheid. Nationaal Kompas Volksgezondheid, versie 3.4, 15 december 2005. Bilthoven: RIVM. https://www.rivm.nl \Psychische problematiek bij kinderen en jongeren\ De ziekte en de gevolgen voor de patiënt Wat is het beloop van psychische problematiek bij kinderen en jongeren. Fergusson, D.; Doucette, S.; Glass, K.C.; Shapiro, S.; Healy, D.; Hebert, P.; Hutton, B. (2005). Association between suicide attempts and selective serotonin reupta- ke inhibitors: systematic review of randomised controlled trials. British Medical Journal 2005; 330:396, 19-02-'05.

Food and Drug Administration (FDA), (2004). Suicidality in children and adolescents being treated with antidepressant medications. FDA Public Health Advisory, October 15, 2004. https://www.fda.gov

Fransen, R. (2005). De maakbare geest. Nederlands Dagblad. 22-04-2005.

198

Feenstra, G. (1997). Ervaringen veranderen de hersenen. Volkskrant, 4 oktober. Artikel n.a.v. van de publiekslezing: 'De Anatomische Les', door Nancy Andreasen op 30-10-1997.

Ferdinand, R.F. & Verhulst, F.C. (1995). In: Psychische problemen in jeugd voorspeller voor psychische problemen in volwassenheid. Nationaal Kompas Volksgezondheid, versie 3.4, 15 december 2005. Bilthoven: RIVM. https://www.rivm.nl \Psychische problematiek bij kinderen en jongeren\ De ziekte en de gevolgen voor de patiënt Wat is het beloop van psychische problematiek bij kinderen en jongeren. 

Fergusson, D.; Doucette, S.; Glass, K.C.; Shapiro, S.; Healy, D.; Hebert, P.; Hutton, B. (2005). Association between suicide attempts and selective serotonin reuptake inhibitors: systematic review of randomised controlled trials. British Medical Journal 2005; 330:396, 19-02-'05.

Food and Drug Administration (FDA), (2004). Suicidality in children and adolescents being treated with antidepressant medications. FDA Public Health Advisory, October 15, 2004. https://www.fda.gov

Fransen, R. (2005). De maakbare geest. Nederlands Dagblad. 22-04-2005.

198

Gallese, V. (in press). Mirror neurons and Intentional At- tunement: A commentory on David Olds. To appear in the Journal of the American Psychoanalytic Association. Dept. of Neuroscience - Section of Physiology, University of Parma, Parma, Italy. https://www.unipr.it/arpa/ mirror/english/staff/gallese.html

Gardner, H. (2002). Soorten intelligentie: meervoudige intelligenties voor de 21ste eeuw. Amsterdam: Nieuwezijds.

Goldberg, S.; Perrotta, M.; Minde, K.; Corter, C. (1986). In: Shaffer, D.R.(1989). Developmental Psychology. Childhood and Adolescence. p.415. Pacific Grove, California: Brooks/Cole Publishing Company.

Goleman, D. (1998). Emotionele intelligentie. Emoties als sleutel tot succes. Amsterdam/Antwerpen: Contact. Golier, J.A.; Yehuda, R.; Bierer, L.M.; Mitropoulou, V.; New, A.S.; Schmeidler, J.; Silverman, J.M.; Siever, L.J.

(2003). The relationship of borderline personality disorder to posttraumatic stress disorder and traumatic events. American Journal of Psychiatry. 2003; 160: 2018-2024.

Hamlyn, D.W. (1993). Westerse filosofie: een geschiedenis van het denken. Alphen aan de Rijn: Atrium.

199

Harvey, B.H.; Naciti, C.; Brand, L.; Stein, D.J. (2004). Serotonin and stress: protective or malevolent actions in the biobehavioral response to repeated trauma? Annals of the New York Academy of Sciences 2004; 1032: 267-272.

Healy, D. (2005). Birth, Ritalin, Prozac, Viagra, Death. Lezing d.d. 18-04-2005 binnen de serie: Geluk uit een doordrukstrip. Psychofarmaca met sombere bijwerkingen. Studium Generale Groningen.

Healy, D. (2003). Let them eat Prozac. Toronto: James Lorimer & Company.

Henkelman, L. (2004). GGZ doorbraakproject gewijd aan depressie. Archief Nieuwflitsen Trimbos-instituut. 2004: nr.7, 16-07-004. https://www.trimbos.nl

Herman (1989). In: Willems, J.C.M. (1999). Wie zal de opvoeders opvoeden? Kindermishandeling en het Recht van het kind op Persoonswording. p.1075. Den Haag: T.M.C. Asser Press.

Hersoug, A.G. (cand.psychol.); Høglend, P.; Monsen, J.T.; Havik, O.E. (2001). Quality of working alliance in psy- chotherapy. Therapist variables and patient/therapist similarity as predictors. American Psychiatric Association, Journal of Psychotherapy Practice and Research

200

Online 10:205-216, 10-2001, https://www.ap.psychiatryonline.org 

Huizink, A.C. (2000). Prenatal stress and its effect on infant development. Proefschrift Universiteit van Utrecht. 

Huizink, A.C.; Robles de Medina, P.G.; Mulder, E.J.H.; Vis- ser, G.H.A.; Buitelaar, J.K. (2002). Psychological measures of prenatal stress a predictors of infant temperament. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry. 41 (9):1078-1085, september 2002.

Jung, C.G. (1997). Psychotherapie: kernproblemen, de praktijk, de therapeutische waarde van het afreageren. Rotterdam: Lemniscaat. (Voordrachten die de Zwitserse psychiater in de periode van 1921-1951 gehouden heeft).

Kessler, R.C.; Merikangas, K.R.; Berglund, P.; Eaton, W.W.; Koretz, D.S.; Walters, Ε.Ε. (2003). Mild disorders should not be eliminated from the DSM-V. Archives of General Psychiatry. 2003 Nov;60(11):1117-22.  (ont

Krug, E.G.; Dahlberg, L.L.; Mercy, J.A.; Zwi, A.B.; Lozano, R. (editors) (2002). 

2004: nr.7, 16-07-004. https://www.trimbos.nl  

2004: nr.7, 16-07-004. https://www.trimbos.nl

201

Kushner, H.S.(1987). Als 't kwaad goede mensen treft. Baarn: Ten Have.

Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ (2005). Multidisciplinaire richtlijn Depressie, 2005. Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling van volwassen cliënten met een depressie. Utrecht: Trimbos-instituut.

Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ (2005). Multidisciplinaire richtlijn Schizofrenie. Richtlijn voor de diagnostiek, zorgorganisatie en behandeling van volwassen cliënten met schizofrenie. Utrecht: Trimbos-instituut.

Leijssen, M. (1998). De therapeut. In: Trijsbrug, W., Calijn, S., Lietaer, G., Columbien, E., (red.). Handboek integratieve psychotherapie. Maarssen, Elsevier/De Tijdstroom, 1998 (pp 12.1-1-12.1-37). Lepine, J.P.; Gastpar, M.; Mendlewicz, J.; Tylee, A. (1997).

Depression in the community: the first pan-European study DEPRES (Depression Research in European Soci- ety). International Clinical Psychopharmacology. 1997; Jan;12(1):19-29).

Leuchter, A., e.a. (2002). Changes in brain function of depressed subjects during treatment with placebo. American Journal of Psychiatry. 2002;159(1): 122-129.

202

Mandela, N. (2002). Voorwoord In: Krug, e.a. (eds.). The World report on violence and health. Geneva, World Health Organization, 2002.

Marle, H.J.C., van (1995). In: Willems, J.C.M. (1999). Wie zal de opvoeders opvoeden? Kindermishandeling en het Recht van het kind op Persoonswording. p.562. Den Haag: T.M.C. Asser Press.

Martens, D. (2005). Bob Vansant blikt terug op kwarteeuw strijd tegen depressies. Magazine Letters, het Nieuwsblad/De Gentenaar, 17 februari 2005. Maslow, A.H.(1974). Religie en topervaring. Rotterdam:

Lemniscaat. Maslow, A.H. (1981). Motivatie en Persoonlijkheid. Rotterdam: Lemniscaat.

Meester, R.W.J. (2006). Wetenschap en wereldbeeld. Gij zijt geen God naar mensentrant. In: Dekker, C., Meester, R. en Woudenberg, R., van (red.). (2006). En God beschikte een worm: over schepping en evolutie. p.291. Kampen: Ten Have.

Messer, S.B. & Wampold, B. (2002). Let's face facts: Com- mon factors are more potent than specific therapy ingredients. American Psychological Association D12; Clinical Psychology Online: Science and Practice. Feb. 2002; 9: 21-25. https://www.clipsy.oupjournals.org

203

Miller, A. (1988). In: Willems, J.C.M. (1999). Wie zal de opvoeders opvoeden? Kindermishandeling en het Recht van het kind op Persoonswording. p.486. Den Haag: T.M.C. Asser Press.

Murray, C.J.L. & Lopez, A.D. (eds.) (1996). The Global Burden of Disease. Geneva, World Health Organization, Harvard School of Public Health, World Bank. 

Netwerk (2005). Medicijnen voor kinderen. Netwerk, 11 april 2005. https://www.netwerk.tv Netwerk (2005). Onrust over antidepressiva. Netwerk, 6 maart 2005.

https://www.netwerk.tv Nicolai, N.J. (1991). In: Willems, J.C.M. (1999). Wie zal de opvoeders opvoeden? Kindermishandeling en het Recht van het kind op Persoonswording. p.593 en 595. Den Haag: T.M.C. Asser Press.

Noordhoek-Van der Staay, J. (1992). In: Willems, J.C.M. (1999). Wie zal de opvoeders opvoeden? Kindermis- handeling en het Recht van het kind op Persoonswording. p.561, 562. Den Haag: T.M.C.Asser Press. Oquendo, M.; Brent, D.A.; Birmaher, B.; Greenhill, L.; Kolko, D.; Stanley, B.; Zelazny, J.; Burke, A.K.; Firincio- gullari, S.; Ellis, S.P.; Mann, J.J. (2005). Posttraumatic stress disorder comorbid with major depression:

204

factors mediating the association with suicidal behavior. American Journal of Psychiatry. 2005; 162: 560-566. Fatterson, C.H. (1984). Empathy, warmth and genuiness in psychotherapy: a review of reviews. Psychotherapy, 1984, 21, 431-438.

Ramchandani, P. (2005). In: Blueprint, the newsletter of the University of Oxford. When dad is depressed. Vol. 5 Issue 12; 30 june 2005. Oxford: Oxford Blueprint. Read, J. & Ross, C.A. (2003). Psychological trauma and psy- chosis: another reason why people diagnosed schizo- phrenic must be offered psychological therapies. Journal of the American Academy of Psychoanalysis and Dynamic Psychiatry, 31(1), 247-268, 2003.

Ross, C.A. (2004). Schizophrenia. An innovative approach to diagnosis and treatment. Binghamton, New York: The Haworth Maltreatment & Trauma Press. An imprint of the Haworth Press, Inc.

Ruiz, D.M. (1999). De vier inzichten: Wijsheid van de Tolteken. [vert. uit het Engels: Gerdie Brongers]. Deventer: Ankh-Hermes.

Sagi, A. & Hoffman, M.L. (1976). In: Shaffer, D.R. (1989). Developmental Psychology. Childhood and Adolescenсе. Box 2-3, p.65. Pacific Grove, California: Brooks/ Cole Publishing Company.

205

tors mediating the association with suicidal behavior. American Journal of Psychiatry. 2005; 162: 560-566. Fatterson, C.H. (1984). Empathy, warmth and genuiness in psychotherapy: a review of reviews. Psychotherapy, 1984, 21, 431-438.

Ramchandani, P. (2005). In: Blueprint, the newsletter of the University of Oxford. When dad is depressed. Vol. 5 Issue 12; 30 june 2005. Oxford: Oxford Blueprint. Read, J. & Ross, C.A. (2003). Psychological trauma and psy- chosis: another reason why people diagnosed schizo- phrenic must be offered psychological therapies. Journal of the American Academy of Psychoanalysis and Dynamic Psychiatry, 31(1), 247-268, 2003.

Ross, C.A. (2004). Schizophrenia. An innovative approach to diagnosis and treatment. Binghamton, New York: The Haworth Maltreatment & Trauma Press. An imprint of the Haworth Press, Inc.

Ruiz, D.M. (1999). De vier inzichten: Wijsheid van de Tolteken. [vert. uit het Engels: Gerdie Brongers]. Deventer: Ankh-Hermes.

Sagi, A. & Hoffman, M.L. (1976). In: Shaffer, D.R. (1989). Developmental Psychology. Childhood and Adolescenсе. Box 2-3, p.65. Pacific Grove, California: Brooks/ Cole Publishing Company.

205

Schippers, R.(1960). Het evangelie van Thomas. Apocriefe woorden van Jezus. Kampen: Kok.

SFK (2005). Gebruik antidepressiva stijgt sterk. Stichting Farmaceutische Kengetallen. Pharmaceutisch Weekblad, Jaargang 140, nr. 23, 10 juni 2005.

Shaffer, D.R. (1989). Developmental Psychology. Childhood and Adolescence. Pacific Grove, California: Brooks/Cole Publishing Company.

Sloterdijk, P. (1997). In hetzelfde schuitje: proeve van een hyperpolitiek. Amsterdam: De Arbeiderspers.

Spijker, J.; Bijl, R.V.; De Graaf, R.; Nolen, W.A. (2001). Care utilization and outcome of DSM-III-R major depression in the general population. Results from the Netherlands Mental Health survey and Incidence Study (NEMESIS). Acta Psychiatrica Scandinavia 2001, 104,pp 19-24.

Sternberg, R.J. (2002). Succesvolle intelligentie: Hoe praktische en creatieve intelligentie succes bepalen. Lisse: Swets & Zeitlinger.

Stichting Pandora (2004). Reactie Stichting Pandora op autorisatieverzoek Richtlijn Depressie dd. 02-12-04.

https://www.stichtingpandora.nl

Störig, H. (1994). Geschiedenis van de filosofie 1. Utrecht: Het Spectrum.

206

Sykes, B. (2002). The seven daughters of Eve. The science that reveals our genetic ancestry. New York: W.W. Nor ton & Company.

The Observer (2004). Stay calm everyone, there's Prozac in the drinking water. Door: Mark Townsend, 08-08-104. Trimbos-instituut. Aantal mensen met depressie.

https://www.trimbos.nl/default1301.html? back=1# Trimbos-instituut (2004). Doorbraakproject Depressie. Projectbeschrijving. https://www.trimbos.nl

Trimbos-instituut (2005). Schizofrenie meer dan een ziekte. Persbericht n.a.v. de Conferentie "Trauma and psycho- sis", georganiseerd door het Trimbos-insituut en de Universiteit van Maastricht. https://www.trimbos.nl, persberichten, 14-06-2005.

Tylee, A.; Gastpar, M.; Lepine, J.P.; Mendlewicz, J. (1999).

DEPRES II (Depression Research in European Society II): a patient survey of the symptoms, disability and current management of depression in the community.

DEPRES Steering Committee. International Clinical Psychopharmacology. 1999; May;14(3):139-51).

UNESCO, Serville Statement on Violence. Serville, 16-05- 1986.

Valkenburg, P.M. (2002). Beeldschermkinderen: theorieën over kind en media. Amsterdam: Boom.

207

Verheul, R. (1995). In: Willems, J.C.M. (1999). Wie zal de opvoeders opvoeden? Kindermishandeling en het Recht van het kind op Persoonswording. p.1075. Den Haag: T.M.C. Asser Press.

Verhulst, F.C. (1994). In: Psychische problemen in jeugd voorspeller voor psychische problemen in volwassenheid. Nationaal Kompas Volksgezondheid, versie 3.4, 15 december 2005. Bilthoven:RIVM.

https://www.rivm.nl\ Psychische problematiek bij kinderen en jongeren De ziekte en de gevolgen voor de patiënt Wat is het beloop van psychische problematiek bij kinderen en jongeren?\. Vroon, P.(1993). Toestanden. Baarn: Ambo.

Vroon, P.(1998). Drijfveren: kleine encyclopedie van de psychologie. Amsterdam: Ambo.

Vroon, P. (2000). Tranen van de krokodil: over de snelle evolutie van onze hersenen. Amsterdam: Flamingo. WHO (2001). Mental and neurological disorders. World Health Organization, Fact sheet no.265, December 2001.

WHO (2001). Mental Health in Europe. Country reports from the WHO European Network on Mental Health. WHO Regional Office for Europe, 2001.

208

WHO (2001). The World Health Report 2001. Mental Health: New Understanding, New Hope. Geneva, World Health Organization, October 2001.

Weber, R.A.; Levitt, M.J.; Clark, M.C. (1986). In: Shaffer, D.R. (1989). Developmental Psychology. Childhood and Adolescence. p.415. Pacific Grove, California: Brooks/Cole Publishing Company.

West & Sheldon-Keller (1992). In: Willems, J.C.M. (1999).

Wie zal de opvoeders opvoeden? Kindermishandeling en het Recht van het kind op Persoonswording. p.582. Den Haag: T.M.C. Asser Press. Wicker, B.; Keysers, C.; Plailly, J.; Royet, J., Gallese, V.; Rizzolatti, G. (2003). Both of us disgusted in my insula.

The common neural basis of seeing and feeling dis- gust. Neuron. Volume 40, Issue 3, p.665-664, Willems, J.C.M. (1999). Wie zal de opvoeders opvoeden?

30-10-2003.

Kindermishandeling en het Recht van het kind op Persoonswording. Den Haag: T.M.C. Asser Press. Wolffers, I. (2002). Medicijnen 2002-2003. Amsterdam:

Contact.

Zijlstra, W. (1989). Op zoek naar een nieuwe horizon. Handboek voor klinische pastorale vorming. Nijkerk: Callenbach.

209

(Achtenkant van het boek.)

Eén op de vier mensen kampt met psychische problemen.

We leven in een maatschappij die bol staat van de verbale en fysieke agressie.

Wat zijn de oorzaken, wat zijn de oplossingen?

Het overgrote deel van de wetenschap en de geestelijke gezondheidszorg heeft 

hier nog steeds geen afdoende antwoorden op.

Deze antwoorden hebben we echter wel dringend nodig.

In FACT-grafiek, blauwdruk van de menselijke geest, beschrijven de auteurs op heldere en leesbare wijze hoe de geest of psyche van de mens in de basis niet zo ingewikkeld is als hij wel lijkt.

Middels de FACT-grafiek laten zij zien hoe de menselijke geest zich kan bewegen in een serum van psychische gezondheid en psychische stoornissen.

De kennis die ten grondslag ligt aan dit boek is een mix van oude, deels zoekgeraakte, wijsheden en nieuwe inzichten. Het geeft daardoor een bijzonder herkenbaar en tegelijkertijd verrassend openbarend beeld.

Met een voorwoord van Prof. dr. J.C.M.Willems

-------

Wouter E de Boever

2009 --- AFASIE

Ik kon niets schrijven en niet spellen!! 5 jaar kon ik dit niet!!!?😫😤😡

- [ ] ,,Bij afasie is het gebied van Broca beschadigd . Dit gebied in de hersenen (weer*) ontdekt door Paul Broca in 1861. Bij afasie van Broca is de spraak niet vloeiend en de zinsstructuur aangetast - vaak is het telegramstijl en zijn er woordvindingsproblemen.

In 2025 zijn we eigenlijk nog niet veel verder. Ik hoop dat de Hersenvereniging Nederland met de Tweede Kamer een oplossing gaat vinden na 164 jaar.

Ik begrijp geschiedenis, rekenen, landen van de wereld, hier en nu, tv, krant, radio, en internet goed. Mijn algemene kennis is nog aanwezig. Dit geldt voor veel afasie-cliënten. -- Veel van de persoonlijkheid van mensen met afasie blijft hetzelfde. We kunnen ons alleen niet (goed) uiten!

Ik vind het vooral heel frustrerend dat mijn hoofd er niet uitkomt – zoals ik wil.

Pas na 6 jaar ging het praten, en schrijven, echt langzaam vooruit.

(C) ©   De-boeien.webnode.nl

2025